1967 March thla a R. Haleluia leh a thiante an tan lai hian Silchar Jail-ah vai tang 70-90 vel an awm a. Mizo tang te chu Jail zawm seiah hian an dah deuh bik thin. Jail hungna lungrem san zawng hi 16 ft. a ni a, an zawm sei chin chu 2 ft. a ti sangin 18 ft. a sang a ni.
An sawi danin Mizoram a buai avangin Mizoram Jail-ah tang an tam a, Jail-in a zawh loh avangin Mizorama leng lo te dah nan Assam Sawrkarin Silchar Jail hi a zauh tir niin an sawi.
Mizote an tan tirna in hnihah hian inthiarna pakhat ve ve, in chhungah tepenin a awm a, inthiarna pindanah hian ventillation a awm bawk a. Ventillation dung zui zawngin bar 4 kham a ni a, chu chu duhtawk lovin thirlen hling nei lo an kilh bet bawk a. An kilh behna lai chu thingphela tuamin an kilh hnan leh thlap a, chuvangin ventillation pawh a hawn theih loh.
Silchar Jail-a Mizo tangte hi thuneituten an ngaihthah hle a, Court hma-ah an inlan khat hle a, thla 3 danah a hming chauhin rundalah Magistrate hmaah hruai zauh chang an nei a, an hruai tum pawhin, “Nangmah MNF tak tak maw? Engchen nge i tan peih ang ?, I inchhir em ?” tih ang reng thu ho mai maiin Magistrate chuan a lo chhaih kual thin a ni.
Chung tang zinga Mizo tlangval Paruk te chuan Jail atanga tlanchhuah theih dan an dap ru reng a, mahse hmanrua an neih loh avangin thil han tih mai a harsa em em a, Mizo tang zingah hian Rualzachhinga a tel ve a, ani hi thil chinchang hre deuh ber a ni a, a ni hi tun hma pawhin tum 2 lai a lo tang tawh nghe nghe a. Bengali tawng a thiam avangin vai ho zingah pawh thian a nei nual a, Choka-ah te kalin chawte a chhumpui thin a, Choka atang chuan thuka an thir kham spare chu a la ru a.
Warder-ten an ven ngun em avangin chet lak a har hle a, Chaw ei a huna chaw eia an vah darh lai hian warder-te pawh an inthlahdah ve thin a, chumi hun lai chu remchanga chuhin Rualzachhinga thirtlawn lak kha an puan hnuai a, inthiarnaah an inkalhkhunga. Ventilation kilhna chu dim takin an kar a, mahse chaw ei zawhsan a hluahawm avangin rei tak an thawk ngam chuang lo va.
Ni khatah chutiang tih theihna chance chu tum hnih, Tukthuan ei lai leh Zanriah ei laiin an nei a, hnathawh sawt a har viau nain dawhthei takin nitin an hna chu an thawk zel a.
Chawlhkar thum zet an beih hnu chuan ventilation kilhna perek chu an phawi thei deuh vek tawh a, mahse phawi mai lovin an tlanchhuah dawna phawi mai theih turin an dah a.
An inpeih fel thawkhat hnu, an la tlanchhuah hma siin Mizoram atangin tang dang an rawn thawn thla teuh a, chung rawn thleng tharte nen chuan in hnihah chuan an sem darh dawn a. A tir atanga in khata awm ho leh tum thuhmun te chu inthendarh a ngai dawn ta tlat mai a. R. Haleluia ho chuan Jail warder hnenah inthendarh lova chen ho an dil a, Warder chuan rem ti lovin in pakhat zawkah chuan anni thian 6 chu a sawn ta zawk a.
Beidawng duh mai lovin an hna ngai ventilation kilhna phawi hna chu an sawnna bathroom-ah chuan a bul atangin an tan tha leh ta a. Ni 17 zet an beih hnu chuan perekte chu kar chhuah mai theihin an dah ta a.
Tangte hi darkartin an chhiar vek thin kan tih tawh kha, chu pawh chu la duhtawk lovin kawngka leh tukverh atagten warderten an thlithlai ru reng a, chuvangin jail atanga tlanchhuah duh tan pawh hun remchang a vang em em a ni.
Bathroom-a tui dah nan hian petrol bur chhia an hmang a, tui a tam lo thin hle a. Tlanchhuah an tum avangin convict pakhat chu cigarette tlawn khat an pe a, bathroom ah chuan tui an chhunkhah tir a.
Ni 21 March 1967 zan chuan an tanna in chhungah inkhawmna an nei a, an inkhawm zo chu an la thu bial deuh laih mai a, thenkhatin fiamthu an thawh a, thenkhat an zai rawng rawng bawk a, an ri chel chul a, zan dar 8-ah warder-in an kim leh kim loh a rawn chhiar a, a chhiar zawh chuan kawt velah awm lovin hmun dangah a kal a. Tangho pawh chu mu mai lovin an la thukhawm a, an titi a.
R.Haleluia leh a thiante chuan chet lak mai thain an hria a,
An thiah zawh chuan Zaidarhzauva chu chhuah a han tum a mahse bar karah a lu a leng lova, tha tawpin thir kham chu a han kuai kau vak mai a, thir chu a kual a, a chhuak thei ta a. Lalhmangaiha chu a chhuak ve nghal a. An tanna in bang hrulah chuan an ding dun a, bang atanga 10 ft. velah chuan tuihawk luankawr (nala) 2 1/2 ft. a zau, 3 ft. a thuk a awm a, chu nala chu an pan a , an thupil nghal a. An thiante pali chuan an rawn zui ve nghal a.
Nala-ah chuan an inzui a, Jail bang lam chu an pan a, an thlen chuan Nala atangin an chhuak a, bang kil panin an bawkvak phei leh a. Jail bang hungna an thlen hnu chuan R. Haleluia leh Zailiana an ding dun a, an pahniha kokiah Lalhmangaiha a chuang a, Lalhmangaiha kokiah chuan Zaidarhzauva a chuang leh a. An han ding chhuak chu an ding awn lutuk a, an tlu ta a. Mahse tumah insawh na an awm lo hlauh mai a, thawm dim takin an han tan tha leh a, an han ding mar chu Darha’n Jail bang kotlang a la ban pha lova, R.Haleluia leh Zailiana-ten Lalhmangaiha ke-ah a rualin an kutin an chawikang leh vak a, Darha’n Jail kotlang chu a ban pha ta a. A kotlangah chuan a lawnkai nghal a. Darha a lawnkai fel hnu chuan komol, a tlang kila an suihzawm sa chu an pe chho a. Darha chu bang tlangah chuan a bawk phek a ngun takin a thlir kual vel a, duty rawn hmu mai tur an awm lo tih a hriat hnu chuan a komol ken chu a thlak thla a, anin a hmawrah a lo chelh a, a thiante chu an lawn chho ta a.
Chutia an inpawh kai kim hnu chuan puanhmawr lehlam chu Jail pawnah an thlak thla a, puan chuan an uai thla leh a. A hnuhnung bera chhuk Zaidarhzauva chu komol bang tlang atanga lo pawttu awm tawh hek lo, komol nen chuan Jail bang hrulah chuan a hlawm thla tawp mai a, R. Haleluia a delh fuh thelh nghe nghe a, a tlakna lai chu leitha dur a ni hlauh a, a insawhna lo va. Jail hungna bang chu Jail staff quarter-a chengte chuktuah huanin a hnek avangin Jail bang hrulah chuan khawi lama kal tur nge tih ngaihtuahin an thu far a. Hun rei tak awmna chi a ni lo tih an hria a, chuktuah huan pal chu dimtein an tichhia a, Quarter leh Quarter inkarah an kal a.
Quarter-a awmte’n an thawm an hria a, “Kaun hai?” tiin an rawn au a, chhang lovin ngawi rengin an thawm dim takin an kal hmawk hmawk a, kawngpui an chhuah dawn tepah an kalna huan chu thirhlingneiin an lo hung a, thirhlingnei chu a ban chawpin an namthlu a, Premtola kawngpui an chhuak a.
An chhuahna piah deuhah chuan Pu Piandenga truck a ding a, Rualzachhinga te chuan truck driver chu vuakhluma, motor chu Mizoram lama khalh chhoh mai thain an hria a, mahse Zaliana leh R. Haleluia’n an remti lo va. Zan a la rei loh avangin kawngpuiah chuan mi an la zi nuk nuk a, mipui insul zut zut karah chuan hmanhmawh tak si mahse kal chak lutuk ngam lovin an kal deuh hmawk hmawk a. Rickshaw pahnih an awmna lam rawn pan chu an lo phar ding a, pakhatah pa 3 ve ve an chuang a, Rice Mill lam an pan a, Rickshaw khalhtute chu a chak thei ang bera kal turin an hrilh a, minute 35 an kal hnu chuan Rice Mill bul an thleng ta a.
Jail Warder zingah Assamese pakhat, Halar-a chu Rualzachhinga nena inkawm thin an ni a. Zan dar 9 a rik hma deuhin Rualzachhinga hmuh tumin a kal a, Rualzachhinga a hmuh tak loh avangin a thiante hnenah a hrilh nghal a. Warden-te chuan bathroomah a awm leh awm loh an check a, a awm bawk si loh avangin tlanchhuak an awm tih an hre ta a. Ralkhel dar (alarm) an ti ri a, he ralkhel dar ri hi tlanchhuakte khan Rice Mill bula an kal laiin an hria a, kal thuai thuai an duh a, an duh angin Rickshaw khalhtute an hmanhmawh thei si lo va, khawimaw chhengchhe deuh laiah te an chhuk a, an han nam pui leh dawr dawr thin a.
Agartala Road-ah hian Siliguri khua a awm a, an mamawhte lam theih an beisei avangin chu lam pan chuan an tlan a. Kawngsir dawr chhete lo awm thliahna an thleng a, an ding a, Rickshaw khalhtu chu cigarette, nawhalh leh hmawmsawm an lei tir a, an tlan leh nghal a. An hnung lamah chuan Jeep rawn tlan eng va va hi an hmu a, rickshaw an din tir a, a khaltu hnenah chuan, “Min phurh thu hi sawi reng reng suh ang che u, kawngsir hnim zingah khuan kan biru dawn,” an ti a. Hnim zingah an biru ta a.
Km 2 vel an tlan hnu chuan Rickshaw khalhtute chuan, “Ka pu, kan kir tawh mai ang e, kan kal hlat lutuk zawngin kan haw kawngah harsatna kan tawng palh ang e, Rickshaw hi kan ta a ni lo va, hlawh neia khalh kan ni a, kan pute pawhin an ngaithiam lovang, min hrethiam rawh u,” an ti a, an kir san ta a. Anni ho chu kein an kal zel a. Thui tak an kal hmain an hnung lamah Rickshaw rawn kal thawm an hria a, kawng sirah an biru leh ta a. Rickshaw khalhtute chuan, “Ka pu, ka pu,” tiin an au va. Anni ho chu an ngawi thap a, han chhan ngam mai tur chi niin an hre lo va, han chhang se an mahni mantu tur an hnung lawkah an awm ru reng thei si a.
Mahse, a kotute chuan, “Ka pu, hlau suh u,” te an la tih tak zel avangin hlauthawng rilru takin an chhuakchho ta a. Rickshaw anmahni phurtute kha an lo ni a, “Ka pu, malik-in va hruai leh rawh u a ti a, min rawn tir a ni,” an ti a. Hlauthawng rilru tak chungin an kir leh ta a, Rickshaw neitute in an thlen chuan, “Khawnge in kal dawn?” tiin a zawt a.” Siliguri-ah” tiin an chhang a. In neitu chuan, “Siliguri-ah chuan kal suh u, sipai an tam lutuk a nia,” tiin an kal tumna a zawt a, “Mizoram lamah” tiin an chhang a. Ani chuan an kalna tur lam a kawhhmuh a, chem leh puan 2 bakah an eitur chhang leh Biscuit thahnem tak a pai bawk a. An hmelhriat ngai reng reng loh hnam dang, Vai lehnghal an chunga a tha em em mai chu an lung pawh a chhe hial a, lawmthu sawia an inchibai hnu chuan kal tura a hrilhna lam chu an pan ta a.
Darkar khat vel an kal hnu chuan zial zuin an thu chawl a, Rualzachhinga chuan, “Pathian hi a awm tak tak a niang a, awm tak tak ni ta se kan be khatin kan kawmngeih lo ropui si a, min tanpui a duhna chhan tur ka hre lo. Heti khawpa kan bepawp lo chung pawha min hre renga min tanpui a ni tih hrechiang ngat ila chuan han biak ve chhin pawh ka hreh lo, thaba kan sut chu a tul a ni; nau Darh, kei aiin i nel deuh ang han tawngtai teh,” a rawn tichhuak a. “Rualzachhing, chutiang sawi kual sawi kual angai lo. A khawngaih che a, a hmangaih che a nih chuan Jail-a tang lovin hmelma lakah pawh a hum thei reng che a lawm. Jail-ah rethei taka hrehawm tuarin rilru hah takin i tang a, i thiamna zawng zawng hmangin Vai i bum a, i tumruhna leh thahnem ngaihna leh i huaisenna avangin thi lova ruangin Jail atangin i tlan chhuak a, ti hian hah tak leh thlaphang zek zekin i awm mek a. Independence-te hi sual hah kher ngai lovin British kut atanga India a indan rual khan lo independence ni ila, hetiang taka talbuai a ngai lo tur….duh leh Pu Haleluia hi tawngtai sela, pianphung leh hmelah pawh hotu chan an chang deuh a lawm, ani hi keini ai chuan a lo ngaipawimawh deuh ang..” tiin Zaidarhzauvan Rualzachhinga chu a chhang a. An han nui leh dar dar a. “Ti ti dang i sawi zawk ang u,” Zailiana’n a rawn ti a, “Han ti ti rawh le, lo ngaithla turin ka beng a in-ready e,” Rualzachhinga’n a ti a,. Mahse titi dang sawi leh lovin an kal leh ta a.
An kal tan chauh tihin an hmaah thawm an hria a, an ding thap a, thawm chu enge anih fiah hmasak lohva tawn ngawt chu fin thlak bera an ngaih loh avangin kawng sirah an peng a, thawm chu a rawn hnai zel a, lawi nufa an lo ni a. Lawi a ni tih an hriat hnu chuan kawngah an chhuak a, an kal leh ta a. Kawng peng a lo awm a, khawi zawk nge zawh tur an hre ta lova, an han inrawn kual a, a thenin vei lama kal an rawt laiin a thenin ding lama kal a dikin an ring a. Rualzachhinga chuan, “Kan tawngtai tak tak mai dawn em ni ?” a ti a. Mahse a tawngtai ta chuang lo va. Ding lama kal chu dik zawkin an ring a, dinglam chu an zawh ta a, thui an kal hmain vei lama kal chu dik zawkin an ring leh a, an kir a, veilam pengah chuan an kal ta a. Dinglam pengah kal zel se chu an hma lawk khuaah police chhuti pahnih an awm a, harsatna an tawh ngei a rinawm.
Darkar khat zet an kal hnu chuan Lalhmangaiha’n lung kuttum tia vel a raphrual sual a, a petek a, a tlu a, leilet bial tlangah a nak a sawh a, a kal hlei thei ta lo va. “Thiante u, ka tikhawtlai zo dawn che u, min kalsan mai rawh u, tihian ka theih ang angin ka lo inbuaipui ve mai ang e,” tiin a ngen a. “Kan dam leh tlang khatah, kan thih leh ruam khatah, tih anih kha, tumah kan in phatsan lo vanga, tumah kan in kalsan bawk hek lo vang,” tiin a thiante’n an buaipui nghal a.
Lalhmangaiha chu an han malis nawk nawk a, reilo te an chawlhpui hnu chuan an kal leh ta a. Zing dar 8-9 velah Derby Tea Estate an thleng a. Gate puiah chuan, “No Entry, Trespassers will be Executed” tih a lo intar a. “Mamawhna chuan dan a pawisa lo” tih a awm ve tho kha tiin gate chhungah chuan an lut ta a, thingpui huana hnathawk ho chuan an rawn hual ta a, mahse kut an thlak mai ngam bik lo va. Chutia an din hual lai chuan vai pakhat, lukhum parh khum, silai keng, an awmna lamah chuan a rawn kal a. Chet hmasak tur em ni tiin an in rawn ru a. Silai keng rawn kal chu Rualzachhinga’n a lo bia ang a, a chhan dan a zirin chet mai tur niin an hria a, Rualzachhinga chu a tul anga vaipa silai pawhthlak sak nghal mai turin a inring ru a. Khawia kal tur nge tih a lo zawt a, vaipa chuan sa pel tura Puallawi tlanga ramvak tur a nih thu a hrilh a. Anniho chu an han inrawn a, Puallawi-a awm Pi Lalzingi in pan mai chu thain an hria a, silai kengpa chuan, “Ka rualin kal ve mai rawh u,” a ti a, an zui ta a. Puallawi an thlen chuan vaipa chuan Pi Lalzingi in chu ralkhatah a kawhhmuh a, Pi Lalzingi in chu an pan ta a. Pi Zingi in an thlen chuan thil awmdan an hrilh nghal vek a, ani chuan, “In thang rei tawh dan ngaihtuahin kan inah hian chuan rei tak awm a tha lo vang,” tiin a huan chhungah a bihruk tir ta a. Huana chawlh hahdam paha an bihruk lai chuan Assam Police te chu motorin Pi Zingi inah an rawn kal a. Pi Zingi chu Mizo tlangval 6 Jail atanga tlanchhuak a hmuh leh hmuh loh an zawt a, “Ka hmu hauh lo mai, helai hi an lo la thleng hman lo pawh ani ang e, Mizo an nih chuan kei hi an rawn pan hmasak awm tak chu ka ni a lawm,” tiin a chhang a.
Police-te chuan, “Ka pi, an lo kal a nih chuan i rawn report vat dawn nia,” an ti a. “Tehreng mai, an rawn kal hlauh a nih chuan ka rawn hrilh vat dawn che u nia,” a ti a. Police te chu an kir lehnghal a . Police an kir hnu chuan tang tlangchhuakho chuan tukthuan an ei a, Pi Zingi’n chawhmeh a siam thiam bawk a, dul hmul khat phuarin an ei a, tukthuan a buatsaih sak bakah puan a pe bawk a, “Helai hnai khuate hi a theih hram chuan tlawh lo vang che u, an mantir duh ang che u tih a hlauhawm, ding takin Mizoram lam pan mai rawh u,” tiin an kalna lam tur a kawhhmuh a, a theih angin kawng awmdan a hrilh bawk a. “Ka sawi dan a chiangkuang vak lo va, in hre thei mai ang chu maw ?” a ti a. Darha’n, “Hria ang, hria ang ka pi, min ngaihtuah suh, ka mit hi a var riau a nia…” a ti a, an nui ham ham a, Pi Zingi kawhhmuhna lamah chuan an kal ta a.
Pi Zingi sawi an ngaithla chiang lo nge, Pi Zingi’n a hrilh thiam lo zawk lah hriat ni suh, darkar 2 hnuah chuan an kal zel dan turah ngaihdan a inang ta lo va, a tawngchak deuh thuin an kal zel a, an kal thui tulh tulh a, an bo chu a ni ta mai a, khua a thim ti tih ta a. Ngaw karah chuan riahhmun an sual ta a, an biscuit pai te chu an ei a, thingro an mut a, an mu ta a.
Zanlai velah chuan lo vat thawm ni awm tak an hre ta a, an thu far a, a chang phei chuan thing tluin an mutna rawn vaw phak mai tur ang tein an hria a, enge ni ber ang tiin an in rinsiak a, han rin mai tur fel fak an hriat loh avangin, “Ramhuai lo vat” tiin an phuah ta thlarawk a.
March 23 ni chuan an thil paite an ei zawh hnu chuan an kal leh a, khawi lam nge Vairengte a awm pawh an hre lo va, an rin kal mawp mawp mai a, chawhnu her atangin Lalhmangaiha’n hma a hruai a, Hmuaka’n,”I kal thiam lo a ni, kawng min bopui reng mai,” tiin Lalhmangaiha chu dengkhawng deuh takin a ti a. An inhnial ta a, “Nangman hma hruai rawh,” tih pahin Lalhmangaiha chuan Hmuaka chu chemin a vawm a, a vawm thelh hlauh a. Zailiana’n hma a hruai ve ta thung a. He mi zan hian sai tluangah an riak a.
March ni 24 pawh chuan an rin kal nileng leh a, tlai thim dawnah khaw te tak te Tippera khuaah an lut hlawl mai a, hmun dang pan lovin Tippera khuaah chuan riah mai an rilruk a. Assam Sawrkar hnuaia Forest Deptt. mi leh sa angin an insawi a, R. Haleluia leh Zailiana te chu an hotu cheibawl a, Rualzachhinga’n tawng a let a, mi dang 3 te chu an puakphur angin an awm a. An thlenna khua te chuan an zah thiam hle a, eitur tuihnai tak tak nen hneh takin an mikhual a, mutna pawh theih tawka nuamin an siamsak a.
A tukah chuan el-euhin tukthuan an ei a, thingpui tui taka an khaukhurh hnu chuan remchang hmasa bera Tippera khua chu tlawh leh ngei tumin an chhuahsan ta a. Mizoram lam panin an kal a, mahse an tum anga kawng an hriatchian loh avangin zanah chuan ngaw karah an riak leh a, engemaw thawm mak pui pui an hriat avangin an mut pawh a tui vak lo va, khua chu a var leh ta a.
Ni 25 March 1967 zing dar 9-10 velah Vairengte thlawhhma an thleng a, chuta tang chuan an tum lam khawthlang lam chu an pan ta zel a...
Source: Facebook
Lushai err C. Zama ’Escape’ tih bu a tanga lakchhawn.