Pu Khuma Thlahrang

Ka pu leh pu Khuma chu Mizoram khawthlang lam, khawlian lo tak atanga lo chawrchhuak dun an ni a, naupan tet atanga inkawmngeih, inzui rawt mai thin an ni. Rambuai laite pawh ew vai sipai kapin an lo hmanhlel dun ve hle tawh a ni awm e. Tuna thlahrang kan sawi tur hi amah Pu Khuma thla niloin Pu Khuma thlahrang tawn leh hriat, amah chhaihbuaitu, ka pu hnena a hrilh, ka pu in min hrilh chhawn leh a ni a, ‘Pu khuma thlahrang’ tiin ka vuah ve ta ngawt a ni.

Amah Pu Khuma hi a boral tawh a, hemi a thih tum pawh hian thlarum leh thla-ai vangin lumen puitute pawh an thlabar hle nghe nghe a ni. Hetih hun lai hian naupang se en rual awm vel chu ka ni ve tawh a, hrechiang chiah loin Pu Khuma thlahrang chungchang chu kan sawi nasa ve thei hle. Kan sawi tam ber chu, Pu khuma thlahrangin inriak tlangval ho a bawh tih te, archhiar a zen tih te leh inriak tlangval ho pawh riak rei ngam loin an inpu chhuak tih te a ni hlawm. Engpawh nise naupang titi niloin amah ngeiin ka pu hnena a thlahrang tawn chanchin a sawi hi i ngaithla tawh teh ang.

“Khawsak awlsam zawkna um avang leh lusun khawhar avangin hmun hrang hrangah ka pem kual a, ka nupuiin min boralsan hnu phei chuan awmhmun ngaia awm reng kha ka theilo a ni ber mai. Khaw hrang hranga ka awm kual hnuah Khawzawlah ka pem a, hetah hian a ni thil mak tak mai leh ka nunkhua chawkbuai em em tu ka tawn tak ni. Khawzawlah chuan mi in malding pakhat hlui tawh lam hi luahin ka’n parawl ve leh ta a nih chu. Ka luahtirh zan chuan thenawm khawveng ho an lo chuangkai nak nak a, hawih an hawmin keipawh ka tlangnel ve deuh nghal mai. Hlim takin kan inkawm khawm a, hriatloh Karin hun a lo kal ve duak duak a. Leng hawn hun awm velah chuan an tin ta hlawm a. Awmhmun sawna khawthar kai chan chang ngang ka ni bawk a, ka mut a chhuak lo hle mai. Bathlarah te chuan ka’n hawi vel a, thlamang lai a nih avang leh khua a hnim deuh avangin thui phei zawng a hmuh theih loh.

Chutia ka tawi ka tawi lai chuan keimahah hian tunhma lama ka la hriat ngai reng reng loh, hlauh ruk deuhna a ni ta ber ang chu, ka tirilah hian engin emaw mi tham tlat mai a. Ka sawi tawh ang khan parawl, mahni tal tal a tal thang ka ni a, hetiang hlauhna ang chi hi chu ka hre ngai lo hrim hrim a ni. Ka nupui thi ta kha ka ngai em em a, a thla tal hi hmu i la, te ka ti fo thin. Thlahrang leh thlarau hlauhna lam hi ka hre ngailo reng reng a; Mahse zanina ka awmdan chu a dang tlat!

Ka sawithiam dan ber chuan, kha inchhungah keimah chauhin ka awmlo tih kha ka hria a ni ta ber awm e. Ka hnungchhawn lam apiangah hian ‘awm’ hi a awm zel mai a, thawm a nei lo a, mahse ka hnunglamah a awm tih hi chiang em em in ka hriain ka mitthla thei tlat a ni. Hnungzangah tang a vak cham cham mai. Ka hlau chu ka ti phal chiahlo; Mahse a nuam lo. Chianglo hlaua patling tlan ngawt thu awm lo, pawngsen tlaivar ngawt thu awm hek suh, chak lo tak chung chuan ka mu ta nge nge a. Ka mu fel chauh tih chuan kawl a rawn rum dar dar a, ruah a rawn tla phuar phuar a, keipawh chu ka lo muhil ve ta a ni ang chu- mumang ka lo nei a.

Ka mumangah chuan vai sipaiin min lo man a, kan kut hnungkhirhin kawng chep zetah hian min lo chhawm a, kan kal chakloh deuh chuan min lo nam leh dawrh thin a. Tumkhat chu min lo nam na deuh a, ka han pe tek chu ka harh ta hlawl a, khum atang chuan ka lo tla lek lek chu niin. Ka han harhchiang a, ka khumah chuan keimah chauhin ka lo mu hauh lo !!

Hlauhna tak takin min tuam ta. Ka bula mu chu ka hmulo a, min si hek lo. Ka en ngam lo a, in leh pawh ka inlet ngam lo. Ka hriatna thazam erawh chuan a hre chiang hle. Palian pui hi ka lam hawia saisirin ka hnungah chuan a mu ve run mai a ni. Tukhum sam a tho tha duh sang sang hle. Ruah a la sur cherh cherh a, khawpui a ri kal rum rum bawk a, kei erawh chu muhil thei ziazang ka ni lo. Ka inlukhup a, ka tawm tlat mai a ni. Thli a thaw vuk vuk a, ka tukverh pakhat chu a inhawng niin ka hria, a inhlap ri leh thak thin a, pawnpui kar atang chuan ka’n bih a, chtih lai tak chuan kawl a rawn phe zuai a- bangkila ka thil hmuh chu le(h) !! Pawnpui chu ka keu dek dek a, kawl a rawn phe zuai a, tukverh chu inhawng loin tha takin a inkalh; Mahse ka hmazawn bangkil, banphak mai ah chuan mi pakhat hi pawndum batin a lo ding zun mai a, a hmel ka’n en chiah phei zawng patling ka ni, a tih theih loh. Bangkila ding zun chu Keimah chiah chiah a ni tlat! Phut pawh ka phu lo, a khurhin ka khur nghal a ni ta ber awm e. Ruah a sur zel a, tek te pawh a tla ri rum rumin ka hre ta, kei erawh chu ka mumal lo. Chiang taka ka hriat erawh chu khawvar dawn hnaihah ka bula mu pa chuan chiang em em in ka nakah min rawn kheuh a nih chu; Mahse chumi hnu chuan keimah chauhin ka mu leh ta a, khua pawh a var zui ve ta mai.

Zan hmasa bera ka thil tawn ang chu ka tawng zui ta lemlo bawk a nuam ti chiahlo chungin chu inah chuan ka khawsa zui chho ta naw naw a. Khaw mipui te an felin an bengvar bawk a, thian kawmngeih tak tak pawh ka nei ta nual mai. Chu’ng zinga ka kawmngeih ber Pu Zinga chanchin hi ka’n sawi ang e. Pu Zinga chu kei aia U daih, ramvah hrat zet mai hi a ni a, sapelin kan chhuak dun fo mai. Nupui sun tawh ve bawk a nih avangin kan titi pawh a rual hle. Tumkhat chu sih tlan sazuk ki hreu kah tumin kan chhuak dun a, kan tumloh zawk sazuk tiat dawn lai sakhi kan kap a, kan hlim hle tho mai. Chumi kan ramvah haw zan chuan salu lawmna angreng atan ka inluahah a tuitling kan indun a, kan titi pawh a tui hle. Chutia kan titi a kan tawng ring tan ta hle tihah chuan hun rei tak ka lo hriat tawh loh, he in ka luah tirh zana keimaha ‘awm’ ang kha a awm leh ta tlat mai. Mahse Pu Zinga nen kan nih avang erawh chuan hlauh zawng ka hlau lutuk lo. Pu Zinga chu zunram thiar turin a tho tuah tuah a, inthiarna pindanah a lut fel chiah tih chuan bangkil khawilai atang emaw chuan pitar pali hian miruang tih hriat tak mai hi pai deuh tawng tawng chungin an rawn zawnchhuak ta mai. Au chhuah ka tum a, ‘em a’ ka ti leh deuh a. Ka thil in in min hneh deuh vang emaw tia ka’n inthin harh pawh chuan a lang chiang ang tawlh tawlh a.

An thil zawn chu ka khumah an nghat a, an lo kalna lamah an pilbo leh ta nghal a. Ngampa lo tak chungin ka khum lam chu ka zu pan a, ka khuma ruang an zalh chu ka han en a, ka phu chiang kher mai. Pu Zinga ruang a ni!

Ring lutukin Ka ko tuarh a, inthiarna pindan lam atang chuan min rawn chhawn dut dut ang lawi a, ka khuma ruang let reng chu ka han en a, ka chiang bawk si. Kawngkhar a ri rak a, Pu Zinga chu kekawr zipper siamtha mawlh mawlh chungin a lo chhuak a, khum bula ka lo ding ka ho lai chu min rawn en a, ‘engnge ni ta’ a ti a, ka chhanglo. Khum chu ka han en leh a- khum ruak chu. Mak ka ti hle a, mahse chutiang thil belhchian dawl chiahlo tur han sawichhuah chu a patling hna loin ka hria a, ka hrilh ta lem lo; Mahse ka tawng tlem tak em avang erawh chuan a ngaih chu a tha chiah loin ka hria. Rei vaklo kan thu leh ren rawn a, a lo hma ta vak bawklo nen mu turin a tin ve ta a.

Chumi zan chuan rinloh takin engmah ka tawnglo a, ka mutui hle mai; Mahse a tuk tlaia ka thil tawn erawh chuan min nghawng na ngei mai. ‘Pu Zinga an huan mawngah thia chhar a ni. A thluak a baw nuaih a, a hmel hmuhtlak a awm lo.’ A hma zana thilthleng te nen ka han hmehbel a, mak ka ti tawlh tawlh mai.

Ka thil tawn maksak tak tak avang leh ka thian tha ve berin min boralsan leh tak zel avang chuan nuam ka ti thei thlawt lo a, Pu Zinga boral atanga thla khat pawh tling loah Selingah ka pem leh ta a ni. A khaw mipui felin boruak nuam hle mahse ka thil tawnin a zirloh em avangin khawzawl ka chhuahsan chu ka thaw huai mai.

Selingah chuan mi inhnuai luahin ka inbengbel a, nuam pawh ka ti viau. Khawpui hnaih nge nge chu khawsak pawh a awlsam ve ta deuh niin ka hria. Kum chanve lai a lo ni ta mai-khawzawl ka chhuahsanna chin pawh. 

Zankhat chu thenawm sipai chhuti te nen mi pali lain ka inluah ah chuan sipai zu kan in a, kan hlim dar dar hle. Peg hnih thum kan peg hnu chuan ka awmdan a dik ta tlat lo. Hmana khawzawla ka boruak tawn ang khan min la kiansanlo tih ka hre ta mai- ‘awm’ a awm leh tlat tawh. Lu lamah a lo kai ta deuh chiai bawk a, ngai pawimawhlo luiin ka titi lawng lawng a, a chang leh kan han zai vei thul. Nuam ve thin tak a ni- hetiang boruak hi chu. Pai tuang tuang chungin pawn lerah zunram thiar turin ka chhuak a, ka kawmchhak thim leh thimlo chinah chuan thingrem ang tak hi a lo inhung teh ngawt a. Rui deuh tawh nen phun nuah nuah chungin ka pan chho a, ka han en chiang chu kuang a nit lat! Mi rap deuh viau mahse ka’n panchho lui hram a, harhfimlo bawk nen ka’n inpal khut leh nghal a. Kuang bawh deuhthaw chuan ka’n tlu chho tehreng a nih chu.. Ka inthing harh a, kuang ka’n bih chuan miruang a lo let ngut mai. A ngaihthatthlak leh ta hauh loh mai. Pu Zinga nena kan zan hnuhnung ber te kha min ngaihtuahchhuahtir a, tuna ka thil hmuh hi hlauh lamah ka la lo a, ngaih erawh a tha mawlh lo. Kuang chhunga ka miruang hmuh chu tuna kan zu inpui mek, kan sipai chhuti-a saw a ni tlat.

Inchhung ka va luh leh chuan an lo titi nasa hlawm hle a, tu tawng mah inngaithla tawn loin au ti tih, kuk titihin an lo bei a, lo zai ngawng ngawng tawk lah bo lo. A tuk lui kal an lo rawt chu niin- ta deuh deuh chuan. A tukah chuan lui lam panin kan thawkchhuak ta a, nuamlo ti ru viau mah ila sawichhuah chu nuamlo ka tihzawk fe avangin ka ngawi reng a, Sipai-a erawh ka mitmei uluk hle. Lui kan thlen dawn chuan kan phur hle a, kan auin kan kuk a, kan zai thul, ‘Lui pui thlen dawna kuk ruih ruih pa rawn an awmlo’ tih zawng zawng kan neih zo a ni ber e.

Lui kan thleng a, engamah hmain tui dai huaina kan han ti hmasa phawt a, nawm zawng a nuam e. Bomb kan keng a, kan ren lemlo bawk a, a rem lai laiah kan vawmthla hmiah hmiah mai a, sangha pawh kan man ta nual mai.

Chawfak hun velah chuan hmun rem laiah kan innghata, rawng kan bawl ta a. Chutia rawngbawla a then an phet laiin a thenin an lo thli sen zuai zuai bawk a, thian pahnihin kan bula li lian leh thuk tak mai chu vawm tumin an lo inpuahchah mek bawk a. A puak ri dur a, au ri rawih rawihin a zui nghal a, a thenin chang an lo tum thul, nuam ngei mai. ‘Chaw fak phawt ang, lut nghal zawk ang’ tih thawm a inpawlh nuaih a, sangha a lang nuaih nuaih bawk a-nuam ngei mai.

Kan sipai chhuti-a chuan li mawnga luh a chuh ta tlat mai a, a thawkchhuak zui nghal mai bawk a. Engtik laiin nge ka chet ka hre lo, a hmaah chuan ka din khalh a, ‘kal suh, a hlauhawm’ tih chiah ka sawi thei. Thian dangte chu an lo nui tlawrh tlawrh a, sawi ngaihna vak ka hre si lo. Ka tihsual lian ber chu ka lo danglui ta lo kha a ni.

Darkar a liam a, a liam zel , khua a thima Sipai-a chu kan la hmu chuanglo. Li mawng a thukin a zau angreng si. Tui te chu thiam ve nial nual mah ila tuitla zawnga li mawnga han che vel turin kan thiam tawk si lo. A tuk khawvar rual vel chuan engtin tin emaw kan hmuchhuak thei ta hram a ni. Sipaia kan chan ta..

Tui ah a awmrei avangin a khawng deuh a, a kun deuh khul bawk a, chu chu han siamrem tumin ka khupin a kawngah ka do a, ka elh ta vak a, a ri thawt a, a ka atangin tui a rawn baw hawk bawk a, ka phu chiang ngei mai.. A taksa erawh a ngil ta deuh.

Chumi hnu karkhatna chiahah chuan a ni-zan pawh a la rei lo, ka nawmsam meuhloh avangin ka tluzal a, ka lo chhing sek a ni awm e. Ka kawngka a rawn intheh hawng thuai a, Sipaia ngei mai kha a rawn penlut ta. A tuitla hmel, dang var pup leh a heh dukchur nen khan min rawn pan chhut chhut a, Tui atanga kan lakchhuah hlim ang chiah khan a meng kuau a, a mit atangin tui a rawn luangthla nguai nguai bawk a.

Chutih lai tak chuan tek a rawn tla ri dur a, current a thim nghal hmiah bawk a. Ka sirah chuan a rawn mu ve ta a nih chu!! Ka tim sung sung mai. Chutah le- a kut vawt thlur mai chuan ka nghawngah a rawn khawih a, te chhuah ka tum leh ka thei si lo. Chumi hnuah a ruang kawi ka siamrem dawna ka tih ang khan ka kawngah a khupin a do a, ka chalah leh ka keah dawmin min han elh tak tak mai a nih chu. A tir khan ka hlauin ka rap viau a, a rei hnuah chuan ninawmin hahthlak tak a ni- Khawvar hma min elh a nih chu.

Sipai-a ka hlauh vang pawh niloin eizawnna chhuanlama hmangin Aizawlah ka pemlut ve ta a. Dawr te kaiin khawsak a lo awmsam ta deuh bawk a, chubakah thlahrang hoin min tihbuai lohna pawh kum hial a lo vei ve ta a, ka nun pawh a nuam ve viau. Pu Zinga leh Sipai-a pawhin ka ngaihtuahna an luah reng ta lo.

Hetia ka intih Aizawl mi hle hnu hian vawikhat chu hmelhriat hluite tlawha riak nghal turin zanah ka chhuak a, hmelhriat taxi driver ka inthlahtir a ni. Kan tluang vaklo a, a kete kan thlakin kan ding deuh sek bawk nen zan tlai tawh takah Seling dai kan thleng a. Chutah chuan a ni ‘awm’ a la awm reng a, min la kiansan lo a ni tih ka hriat tak ni. In a lo lang tan pheuh pheuh tih chuan kawngsirah hian mi pakhatin min lo phar a, driver chuan a hmulo nge a tlan tlang ta mai a. Keichu tukverhah dakin ka’n lehhawi kher a, ka rei, min lo phar tu kha tuna ka bula thu ka driver hi a ni.!

Ka ngaih reng a tha thei lo a, driver haw tur pawh chu chelh ngial ka tum a, pawisa pekbelh hial ka tum pawhin ka chelh thei lo. Hemi tuma ka tihsual pawi ber chu ka lo chelh lui ta lo kha a ni. Ka thlenna te nen chuan kan inhmulo rei angreng tawh bawk a, kan ti ti luam a, mut kan tum chuan dar hnih a lo ri dawn reng tawh mai. Zung turin ka tho a, chutih lai tak chuan kawngka kik ri a lo awm a, ka han hawn chuan driver kha a lo ni, ‘ka motor a chianglo bawk si a, ka lo cham ve leh si mai ang e’ a ti a, ka thaw huai mai. Thlenin nulain chhuatah mutna min siamsaka, ka(n) mu dun ta a. Kawngka kik ri dawt dawtin min tiharh a, ka tho a, sana ka han en chuan dar thum a lo pel tawh a; Driver a awm hauh lo. Kawngka chhunglam atangin a inkalh a, a chhuaklo chu a ni phawt ang a. Kawngka ka hawng a, rawlthar pahnih hian hlauhthawn hmel takin ‘taxi a accident’, ‘khawiah?’ a hmun an han sawi chuan nichina min lo phartu lo dinna zawn chiah kha a ni. “Engtikah?”, ‘dar hnih vel khan Pi Mawiin ri rum rum a hria a, a reh leh nghal mai a, mutthilhsan a tum a, a ngaih a tha thei thlawtlo a, a fapate pahnih a zu entir a, driver chauh a chuang a, a lu a keh vek, hmuhtlak a awm lo’. “Dar hnih vel”, karei tu’nge ka mutpui kha le!? He thil ka tawn hnu atang phei hi chuan zantin, khawthim dek dek atang hian min tibuai a ni ta ber mai.

Hlauh zawng ka hlau tawh mawlh lo, mahse zanrei mut duh hun tawh a, Pu Zinga, driver leh Sipai-a te an han zai ruah ruah mai thin chu a ninawm ve khawp mai.

Chutiang chu a nia, ngaiah ka nei titih deuh hial tawh a; Mahse nizan ka thil tawn erawh chu ngaih han tih sam a, ngaihzam chi ziazang niin ka hrelo mai Kawngi Pa (Pu Khuma’n ka pu a koh dan) Chuvang a nia, zingkar karah ka rawn len chuk chuk ni.

Nizan chu zan dang anglo tak maiin kan thlahrang ho an reh phian mai a, tawng mawilo nilo se khua lam lam a har dawn mai. Chutia reh ta hmak chu kei pawh ka awm thiamlo lek lek zu nia; Mahse mut dawnah chuan an lo lang leh ta nge nge tho a.

Pu Zinga leh Sipai-a leh taxi driver mai bakah ka la hmuh ngai loh pakhat palian angreng tak mai hian kuang hi an rawn zawn chhuak a, Pa lian-a chu ka la hmu hauhlo na a khawzawl ka awmtirh zana ka khuma rawn mu ve kha a ni tih ka hre mai. Ka rin ang em em chuan a lo lian lo. Mi pawh hian hlauh lai leh chiang vaklo a ‘ramhuai lianpui’ an tih te pawh hi hmun ralmuangah han hmu se chutiang he hu an lo ni lo tih an hre ve ngei ang.

Chu an kuang rawn zawn chu bang thlang lam depah an zu hung ta a. Zantin min rawn tibuaiin thlahrang hrang hrang rawn inlar mahse kuang leh miruang hmuh kher kher erawh chu ngaiah a neih theih tlat loh. Ngaihtha lo takin ka zu panthla a, kuang chhunga miruang mu ka hmuh phei chuan ka ngaih a thalo leh zual; Achhan chu kuang chhunga miruang let reng chu tu dang niloin keimah ngei ka ni tlat!”

Mahni ruang ngei, kuang chhunga mu zan mai han hmuh chu thil nuam a ni hlek lo ang; A rapthlak tih tawngkam te pawh hi hmang ta hial i la thil awmlo lutuk a ni awm lo e. Chuvang a nia Pu Khuma, he leia a awm lai pawha thlarau khawvel nena inlaichin reng mai leh a dam lai pawha mitthi thlarau nena in hnimhnai awl lo pawhin menah a thlak theih miah loh.

Mi pangngai tana ngaihzama ngawihpui mai mai chi loh tur kha thil tam tak a lo tawngin a lo tawk a; Mahse a thian tha, ka pu te takngial pawh a lo hrilh ngai miahlo. Amahin a lo sepui ruah tuar tlawk tlawk mai chu a nia- ama ruang ngei a hmuh hma kha chuan!

Chumi zing a lo leng erawh chuan zep leh ih nei loin a thil tawn zawng zawng chu a sawi chhuak ta vek a. Ka pu kapkar bela lo thu ve kei naupang pawh chu ‘a hlau ang’ tia min venthawn pawh tul a ti ta lo a ni ngei ang. A thil tawn chungchang a duh tawka ka pu a hrilh hnu chuan a haw chho a, kawtkai rualrem lai takah a han tluhlum ringawt mai a ni.

Sawi tawh angin a thla hi a hrang viau a, a hun lai kha chuan tlangval nula rim tura mahnia tlafal ngam pawh tumah an awm lo. Ama thla kan sawi hmain a thih dawn tuka a thilsawi pakhat, a hmasaa ka ziah telloh hi ka’n sawitir leh lawk ang e.

“Selinga ka pemthlak hnu lawk chuan a tuitling nei tui thei tak mai nuthlawi hi ka’n hre fuh nghal kau mai a, tifuh dawn hle pawhin ka inhria. Zanriah eikham hlim atangin, a, achang chuan tukthuan eikham hlim atang te hialin a nia ka birh tluk tluk mai ni. Chutia patlingin hna bera han neih takah chuan keiin a zu ka ngaina tulh tulh a, a neitu nu in keimah min ngaina telh telh thung a, tlang sawi pawh kan kai ve hat hman a ni; Mahse a puan hmawr pawh ka dek lo.

Chutia hun kan hman chhoh lai chuan kan nuthlawi-i chu a na ta tlat mai a, keipawhin zu ka nghei chu a ni ve mai bawk a. A khumbet deuh chawt a, laichin hnaivai an awmloh bakah tun hnaia hnimhnai deuh bertu ka nih avangin kan in enkawl chho chu a ni mai a. Ka nupui thi tur ka lo dawm hlum tawh a, kha’ng hun lai te ka’n ngaihtuah let chuan nuam ka ti chiah lo. That lam aiin nat lam a pan ta telh telh mai a. Beiseina nen ka’n melh thin a, a bei tlen reng tawh mai si. Lo thi ta se a neitu chan min chantir ang em, tih mai mai te hi ka lo ngaihtuah leh veng veng thin a, nuam ti chiah lo mah i la ka inthiamlo chuang lo.

Tlai khat chu kan lo inbuaipui vel laiin kawmthlang putar a lo leng a, ka beisei loh tak tak thil min sawipui luam a, a haw hnu chuan ka in ngaihtuah nasa in mak ka ti hle. Kan pu sawi dan chuan tuna damlo Buangpuii thla ai hi Zairum kawnah thingzai hoin zanah an hre thin a ni awm e. An tlangval laia thla ai koh chungchang a hriatte min hrilh nual a, a han sawi dan hmangah chuan chu thla ai chu ko turin min duh niin ka hria.

Khaw lian lo ta chu thu athang chak khawp mai. Buangpuii thla ai chungchang chu a tuk khaw pum titi a tling nghal a ni. Mi hrang hrangin an sawi a, thenkhatin a koh dang chungchang an hriat ang ang an sawi bawk a, ka lo hriat nialnual tawh hnu a ni hlawm. An han sawi dan leh an mitmengah chuan keimah chu ko turin min phut tlat hlawm lehnghal a. Thenkhat, ‘hmunphiah i keng ang a, chuti khati, tih leh tumah i be tur a ni lo a’ ti a hmaichhana min hrilh ta bawng bawng tawk te pawh an awm nawk mai. Ka rilru tak chuan tun laiah chutiang a awm pawh ka ring chiah lo.

Chumi zan chu kan buai zual ngei mai. A chang chuan thi ang der in a awm a, a mar te kan hmu lo a, thenawm nu thenkhat phei chu an tap rawih rawih hman hial a ni. Chutihlai chuan kawmthlang putar chuan min kheuh hrangin a thla chu ko ngei turin min ti ta a. Pipu chena an lo tih tawh thin hi chu hnualsuat mai tur a ni lo, te a ti nual bawk a. Rilru khingbai takin thla ai ko tur chuan thu ka’n ti tlu ti tih ta ngawt a.

Zinglam dar khat leh a chanve vel a ni ta awm e, thenrual thate leh vengchhung nula tlangvalin Buangpuii damlo menpuiia inchhunga an thut thap lai chuan a ruktein iptepuia chempui leh tu thawl akin Zairum kawn lamah tha ai ko tur chuan ka liam ta a ni. Thil phurawm tak zawng a ni lo.

Thla chu a vawm lu per lam ni tawh mahse a la eng viau tho a, kal pawh a harsa lem lo. Chingpiri-nu lo thizun leh kuih kuih thinte leh ka sir kawng kama engemawni kal ri ve sul sul reng te chu ngai pawimawha ngaimawh duhloin Zairum kawn, pawih hoin thing an zaina thinah chuan ka thleng phei a. An buk sakte pawh a lo ding sawi tlen a, anmahni erawh thla ai an hlauh avangin an riak ngam tawh lo a ni awm e.

Meizuk te siama ka thut chawlh vang vang lai chuan ka awmna vel chu rawn thim ta khuih khuih hian ka hria a, chunglam ka’n hawi nak chuan le- chhum dum chhah pui pui hian thla eng sen rum mai, sar zam in a kual raih chu chak tak tak hian a lo pel zut zut mai a. Reilo te ah thla eng pawh chu a thim ta vek a. Ai mitthlawn chu nep te. Chutih lai tak chuan ka awmna piah mual letliam atang chuan hmeichhe na tuar, thlabar em em a te thawm hi ka hria a, chumi hnu a thawm lo awm leh chu ka hriat ngai a ni lo. Chu tak chu thla ai kan tih chu a ni ta ber awm e. Chu thil chu a ni mipa chu sawi loh pasaltha ka ni, inti nazawng pawhina an lo hmachhawn ngam loh thin ni. Zep nak emaw kei pawh chu ka hmulthi a ding sung sung mai.

Kan putar-a khan, ‘hlau anga i lan vaih chuan i ko thei lo ang’ a ti bawk si. Ka inti pachang lui a, thawm awm,na lam chu ka pan ta a ni. Thim chhah mup leh kawng mumal awmlo lehnghal ah chuan kal chak a har hle. Eng lah ka hmang ngam tawh si lo. Bawkvak ti tih mawng tawlh ti tihin hmun rualrem zet maiah ka lum thleng hlawl mai a. Chutah ka tukhuma min rawn thawk khum lum ham ham hi ka han hre zui a, a rim lah chu a tui lem lo viau lehnghal. ’Tirawh Buangpui, i haw ang, helaia awm reng tur a ni lo e,’ ka’n ti ve thawr mai a. Min rawn chhanletna chu ka beisei loh lutuk thil a nih avangin ka inring hman eih lo. Thli a rawn thaw huk ni mai hian ka hria a, chutah min han elh thlu tawp mai a nih chu. Eh, pawh ka ti hmanlo. Min buan let tawp tawp a, a thaw ri huam huam bawk a, a thaw rim chu tawrh har ka ti kher mai.. Thei leh thei loin, ‘Buangpui, duhtawk tawh rawh, haw a hun e’ ka’n ti leh hram a. Chutah ka iptepui chu a phih thla lawp a, thingkung velah chuan a pakai lawr ta a ni ang chu, a thawm chu ka hre reng mai.

A chang leh thlipui tleh thawm ang mai hian a’n ri leh hum hum mai thin bawk a. Ka hlauhna a reh ta deuh bawk a pangngai tak hian, ‘e Buangpui, i haw ang khai, thenawm khawveng te pawhin min lo nghakhlel tawh ang e’ ka ti ta a.

Chutah mihring taksa innawk ang chiah, a tak hmuh tur awm si lo hian min rawn nawkin min rawn vel thar thar mai a. An sawi danin hetiang tha ai hian a kotute hlauh leh hlauh loh a hrethei vek thin an tia. Hemi tum pawh hian ka hlauh leh hlauh loh, ka tha khurh leh khurh loh te min rawn endik a ni awm ma nge, ka ti ta.

Chutah ka iptepui chu ka hmaah a rawn thehthla a, ah that pahin meizuk ka’n siam leh te te a, a thawm chu ka hre reng a, ka bula mihring dang awm ve ang chiaha ka ngaih tawh avangin ka thla a ngam tlat tawh a ni. Kal ka rawt a, ani chu hmasaktirin ka chhawm chho ta bek bek a nih chu. Tun hnua ka ngaihtuah leh hian mak ka ti ta hle mai. Pipute lo sawi thin, ‘thla ai koh’ chu a takin ka tawng ve tlat a nih chu. Ka hma ah chuan a thawm chho dap dap reng a, a chang leh kan chawlin tui te kan in a, kan titi bawrh bawrh a(a hun lai hian hetiang chiah hian ka ngai a, tui a in ve tak tak em, a tawng ri ve em, tih hi tun hnua ka ngaihtuah let leh hian ka hrechiang ngam ta lo.

A hun lai kha chuan khatiang chiah khan ka ngai hmiah mai a ni. Hlawhtling ngei dawnin ka inhria a, lawm pawh ka lawm ru hman viau; Mahse khaw luh dawn hnaih, mauhak mual kan thlen chuan a hel ta tlat mai a, ka hnung lamah tan khawh in a te ruai ruai a, a rum kawk kawk thin bawk a. Helai vela kan thawm hi khuaa mite pawhin an lo hre pha vek tawh a ni. Thlem ti tih vau ti tih in ka’n bei ngial a, a tawlh hla zel a, engemaw chen chu ka umlet bawk a. A tawpah chuan chiang fe leh tanpui mamawh au ri tih hriat tak hian, ‘Lalramlian’ a’n ti kawih a, a thawm chu a reh ta hmiah a ni. Hetih lai vel tak hian Buangpuii chu in lamah a lo chatthla fel ve chiah bawk a.

Inchhung luh ka huphurhin ka hmai a uanglo kher mai; Mahse tuma’n min lo dem lem lo a, min fakder em em zawk a ni. A hnu zelah Buangpuii’n Lalramliana a tih chu ka zawngchhuak a, tleirawl tet atanga in ngaizawnga innei ta an lo ni a, engemaw thil ho teah intithiamlo in inhmangaih leh inthlahlel tawn reng chungin an lo inthen a ni awm e. Ramliana nen chuan kan inhmelhriat chho ta zel a, Seling daia taxi accident-a a thih hma zawng kha chuan”.

Khi khi Pu Khuma’n a damchhunga a thiltawn a sawi pakhat chu a ni leh a. Tunah chuan ama tawn niloin a thih hnua miin amah an tawn dan an sawi leh ka hriat ve tlem tlem lo lawr leh lawk i la. Thimtham satliah ringawt pawh hlau mi leh ri hlekah pawh hawi deuh hra hra thin keini ang tan chuan a damlaia a thil tawn ngaihtuah khan a thih hnu hian engtin mah hrang zui miahlo mahse zanah a in bulah kan kal ngam chuang loang tih tur a nih laiin a’n hrang zui bawk nen a in lam hawia zun pawh kan ngam ta lo chu a ni ber.

A lumen zanah zanlai pelh fe, zinglam khawvar la hnaih chiah si lo, zai a zuai hun lai awm velah hian current a rawn thim thut mai a, thla mang lai a ni bawk nen a thim chhah tha hle awm e. Thenkhat han te deuh that thawm a awm a, chu chu an thian te niawm takin an lo nuih zui bawk a. Current pawh chu a rawn eng zui ve leh mai a; Mahse chuta an thil hmuh chuan an nuih a tiza lo tlang hle. An ruang kil mek, Pu Khuma ruang chu a lo bawkkhup daih mai a nih chu.

Tlema rual u deuh leh khawtlang hruaitute’n an han siamrem a, nula tlangval thlamuan tumin an huvang an chhuah a, hla te thlangin han zai leh mahse an zai tui thei tawh lo. Zan dang mitthi lumennaa a kil thim lai lai chuh thin te pawhin hemi thil thlen hnu hi chuan tlar hma an chuh rawk rawh mai.

A lumen zana thil thleng avang chuan rilruah engemaw tak a awm a, inriak inhmuh zawhloh mai pawh thil hlauhawm a nih avangin arukin tlangval ho an in fuih a, tum dang zawng aiin inriak an tha a ni. An hlauh ruk angin Pu Khuma pawh chu a rawn hrang ta bik lo a, tui takin zan khatna chu an muhil hlawm a ni. A tukah chuan vengthlang nuthlawi pakhatin Pu Khuma na tuar rum thawm a hriat thu a sawi a; Mahse ani hi dawheh tia tlang hriat kha a ni ve a, tuma’n an awih sak lo.

A tuk zanriah ei hun lai vel chuan sarthli a tleh ri fur fur reng a, ruahsur tur ni si loin khawpui a ri kal rum rum bawk a. Upa thenkhat ngaih a tha thei hauh lo. Khua a thim a, lenglen hun awm velah chuan vengthlang lamah ar a rawn ai ta lawm lawm mai. Ui te lah chu Pu Khuma te in lam hawi kherin an u rawih rawih bawk a. Chumi karah chuan patling na tuar rum ri pawh hriat tur a awm leh zauh thin.. Sarthli lah chu a tleh nasa tulh tulh mai bawk si. Mahnia han vakchhuak ngam reng reng an awmlo. Khawhar lenpuitu pawh an tlem hle a ni.

Tlangval tlawmngaite chuan chaklo teh mahse an tihtur a nih miau avangin riak turin khawhar in chu an rawn pan khawm leh sap sap a, a mal mala kal ngam pawh awm loin a huho zelin an kal hlawm a ni. Men lai reng pawh chuan ar chhiara ar te chu awm tha thei pawh an awm lo, zentu awm tih hriat tak hian thlabarin an chiap chel chul mai a ni. Hemi zan zet hi chu an muhil lo chiang hlawm hle awm e. Mutna an siam a, an han mu fel ta maw tih ah chuan Pu khuma ngei mai chuan a rawn bawh ta hlawm a nih chu! A taksa vawt thlur maia a han bawh kual vel chu chechang ngam reng reng an awm lo. An rum chuah chuah ringawt mai a ni.

A tukah chuan tlawm leh zah pawh dawn loin a tam zawk chu an in pu chhuak ta vek a. Tlema huaisen deuh leh tlawmngai zual tlemte bak an bang tawh lo. He’ng ho zingah hian tlangval tlawmngai leh fel tak Y.M.A Section Asst. Secy tlangval Mawia pawh a tel ve a, a thil tawn chungchang a sawi hian hmawr i lo bawk teh ang

Pu Khuma thlahrang chungchang chuan vengchhung a chiah hneh tawh hle a, keipawhin ka hlau ve tho. Dik tak chuan hlau lo kan awm lo ang. Kan riah zan thumna turah phei chuan veng danga kan chhungte damlo ka tlawh avangin ka haw tlai bik hle a, light pawh an lo off vek tawh a ni. Eng an lo tih thim thap avang chuan zanin chu a che lo a nih hi, ka ti rilru a. Thlahrang che se zawng an ti thim ngam lek lo ang.; Mahse chumi avang ringawt chuan ka thlamuan phah chuang der lo. Kawngka chu nam hawn theihin an lo dah a, ka lut ta a. Pali panga vel bak kan riak tawh lo, an lo muhil vek tawh lehnghal. Thim zingah chuan ka mutna lam chu ka pan phei a, ka thil hmuh chuan min tiphu chiang kher mai. Ka mutna turah chuan kuang a lo inhung a nih chu!

Ka mutna bula mu ka thianpa chu ka’n sawi a, midang tihharh ka hlau bawk si. Chutih lai tak chuan kawngka nam hawn ri rak hi ka hria a, kawngka kha nam hawn theihin ka dah tawh miah si lo. Ka han hawi let chu Pu Khuma ngei mai chuan min lo nuih vur mai!

Ka thianpa chu ka kheuh a, ka’n sik vei thin. Chutah Pu Khuma chu rawn kun hnaiin ka beng bulah chuan, ‘ava mutui awm ve’ mia rawn ti lehnghal a, ka bing mup mup mai.

E’nge ka tih pawh ka hre mumal lo, ka’n in ngaihtuah fim chuan puanin ka lo in lukhup tlat tawh a. Ka mutbu ah chuan ka lo inthawlh a nih chu, ka mut bu, kuang chhunga inphah ah chuan!

Insawi deuh hluau hluau hian ka hria a, ngam leh ngam lo in ka puan chu ka’n keu dek dek a, chung lamah chuan arsi a lo pe tiarh a, pawnah min zawn chhuak tih ka hre ta mai. Ka mangang kher mai, engti tiha kuang chhungah te khan lo inthawlh nge maw ka nih le, ka thianpa bulah te khan lo inthawlh zawk awm, ka ti rum rum mai.

Engchen nge min zawn ka hre lo a, engemaw chen min zawn hnu chuan min nghat ta a. Rei fe che lo a ka mut vang vang hnu chuan ka huaisena sawm khawmin ka’n thu chhuak a, kan awmna hmun chu in ram chhe tawh tak niin ka hria, a thim ruih a, engmah chiangin a hmuh theih loh. Ka hma zawna Pu Khuma zing zung erawh chu ka hmu thei riai ruai a ni. Hlauhnain min rawn man leh ta- thlarau leh thlahrangte hian mi an tih nat theih ka ring ngai lo a,; Mahse hetiang hunah hi chuan rin leh rinloh lam a ni tlat lo.

Chutih lai tak chuan ka nghawngah hian kut vawt thlur maiin min rawn khawih thut mai a, ka te chhe nasa hle. Ka’n hawilet hram a, mi pakhat (Sipaia) hmai dang var pup mai hian min lo melh kuau mai nia. A mit leh hnar vel atang te chuan tui a lo luang chhuak nguah nguah bawk a.

Ka sir lamah thawm a lo awm a, ka’n en chian chuan hmana kan venga taxi driver, Seling daia chesual ta kha a ni tih ka hre thei a, a hmai, a tukhum leh a bek vel erawh a hek nasa hle thung. Ka inti huai lui a, ‘e’nge in duh’ ka’n ti tuarh a. Chutah a kil thim tham atang chuan thum bul hian ‘hetah’ a rawn ti chhuaih mai.

Pa lian tawk tak pakhat hian min rawn hui a, kal nge hlauhawm ang kal loh ka hre lo. Ka kal ta poh a. Chutah thli a rawn thaw vuk vuk a, ka vela thil awm te chu an bo ta duak a- Pu Khuma te, thlahrang dang te leh Kuang nen lam chuan”.

Khi thil Mawia’n a tawn lai vel khian a khawhar in riahpui dang tlangval ho erawh chuan Mawia muhil rum nasa lutuk chu kaihthawh an lo tum ve mek a, ani lah a harh thei der si lo. Beidawngin an mutsan leh ta ngawt mai a ni.

Hetiang vel thil thleng avang hian a tukah chuan inriak tlangval ho chu an til tiak ta vek a ni. Mawia pawh chu a riak zui duh tawh bik lo; Mahse a thil tawn khan chhan a neih a ring tlat a, amah hi lo sawi zawmtir leh i la-

“Khatiang thil mak leh tihbaiawmzet ka tawng kha mak ka ti a, ka hlau hle bawk. Mahse chhan neiloin kha’ng thlahrang ho kha an inlar ka ring thei lo. Paliana’n ‘hetah’ a tih ri kha ka bengah hian a ri reng a, tanpui ngai aw ni tlatin ka hria”

Tichuan Mawia chuan a thian tha te leh hmelhriat police thenkhat punin a ruk deuh ti tihin a in ram hmuh kha an ngaih ven ta a. Engemaw chen an zawn hnu ah an hmuchhuak ta hlauh mai a, ti tawh mai ang a tawi zawngin.

Paliana’n ‘hetah’ a tihna lai tak chu an han hai ta ngei a, ruhro an lai chhuak a, a bulah chuan sahar hlui tawh zetah hian Sgt. Kunga tih leh a chhungte address eng eng emaw a lo inziak vek mai bawk a. Chu thil a chhungte an han hmuhtir a, an han hriatchian chuan Kunga chu Mizoram buai lai khan Mizo sipaiah a tang ve a, vai sipai hoin khawzawlah an man a, chuta chin chu tuma’n a chanchin an hre zui ta lo a lo ni.

Tichuan chu thlarau vakvai avang chuan kan Pu Khuma te, Pu Zinga te leh mi dang engemaw zatin a hun hmain he hringnun zinkawng hi an lo mangtha ta a ni.

A ruhro an phawr a, an vui that leh hnu chuan thawm a nei zui ta lo. Pu Khuma leh Taxi driver ho te nen thlarau khawvelah an reh hlen ta a ni.

Ahooma

Hmuaka Thlahrang

            Ka pu kha pa titi thiam leh sawi tur hre zet mai a ni a. Miin an thil tawn an hrilh te kha a tawngtute sawi ai maha ngaihnawm leh awihawm hian a sawi chhawng leh thiam a, a tawngtute ngei ngei ngei pawhin an thil tawn, ka pu sawi chhawn leh chu an ngaihthla kham thei ngai chuang lo. A titi ngaithla tur ringawt kha inleng kan nei nghek nghuk reng mai a ni. Zan lamah khan an lo leng khawm ber a, keipawhin pawnto thulh thak thakin ka lo ngaithla ve fo mai. Chu’ng a titi chi hrang hrang zinga ama tawn ngei a sawi pakhat hi ngaithla teh ang.

“Kan rawlthar chhuak hlim chu tha a zain kan harhvang bawka in lamah pawh hian kan tawm hman meuh lo a ni ber mai. Hun awl hlekah chuan khaw thenawm nula kan rim loh leh kan ramchhuak thul, khati reng renga hun kan hman avang khan chhungte pawhin min kamkhat zeuh zeuh fo mai. Mahse a hun lai kha chuan kha aia nuama hun hman dan kha vang ve deuh a nia. Khatih lai kha kan la mawl zual lai leh ramhuai eng ilo kan hlauha kan sawi uar em em lai kha a ni a. Kristian chu ni ve tawh bawk mah i la, a khat tawk hian khawhring hnawhchhuah tih te, tualsumsu tih te kha kan khua leh a chhehvelah khan hriat tur a awm reng reng a. Thil mak tak tak tawng leh hmu kha an awm fo a, awih vek sen a nih loh laiin awihloh vek theih lah a ni hek lo. Kei ka thil tawn pakhat pawh hi a tawnglo tan chuan a makin awih pawh harsa ve fu tur a ni ang.

Tum khat chu favang awllen laiin thiante pahnih nen ramchhuah kan rel a, in lama kan tawm rei deuh tawh avangin kan phurin tha a za tar tawh mai. Kan ramchhuah dawn zanah chuan vengthlang Pi Chemi inah zufang kan hawp a, kan titi pawh a tuiin a tuk lama kan chetdan turte kan sep rawtui nasa mai a. Chutia kan titi tui viau lai chuan Pi Chemi pâwn zunzunga chhuak chu a rawn lut a, “ngawi teh u, Hmuaka te in atanga chhawihfa thlawk chhuak ka hmu tlat mai, ka ngaih a tha hauh lo. In ramchhuak tur lah chu han thulhtir theih rual in ni awm si lo a, zu fimkhur hle ang che u”, a rawn ti lut lawng lawng a, keini lah chuan kan lo ngai thupui lo nasa mai si. A tuk ramchhuak tur kan nih avangin leng hawn ar khuan hmain kan haw a, kan mu ta dial a.

Zing ka han harh chuan zawlbuk tapchhak meilum kilin Manghleia mumang an lo sawi khawm laih laih a. Manghleia mumangah Hmuaka chu insiamchhemi ah a lo chang a ni awm e, ngai thutak viau pawl leh fiamthu nena lo bawlphuan tawk an awm nawk a, keipawh chuan nizan lama pi Chemi thil hmuh nente ka’n ngaihtuah chhunzawm a, ngaih tha chiah siloin ka la thutak lo lui ve ta mai mai a. A thuhrimah Manghleia hi naupan laia meichher indah hlatsiak kan tih pawha a kal hla ngamlo ber, hlauh ngah leh hlauhawm sawi tur hre thei zet kha a ni a, menah ka thlak lui ve deuh bawk a ni.

Pitar pakhat thil hmuh leh Manghleia mumang vang mai maia ramchhuah thulh ngawt thu awm heklo, nau riltam hun awm velah chuan ai lui kan thleng thla der tawh a ni. Meizuk te siamin kan han inphih thlandai a, kan kal leh ta zel a. Lui kan perkaisan dawn lai tak chuan lui mawng lam atanga rawn kuk raih raih ri hi kan hria a, Hmuaka chuan a’n chhawn ve a, lui mawng lama rawn kuk thawm chu a reh leh daih lawi a. Kan zinga upa ber Hlira chuan a rawn kuk leh pawhin chhawn tawh miahlo tur leh hetiang ramhnuaiah chuan hriatchian loh chhawn mai mai a thatloh thu leh upate’n an duhloh thu te a sawi a, kan kal leh zel a. Chutih lai tak chuan a hma aia hnai fe ah a rawn kuk leh ta rawih a, kan aw hriat than a ni lo a, kei phei chuan mihring rawl ni pawhin ka hre chiah lo. Engati tehreng nge mawni Hmuaka chuan a’n chhawn leh mauh mai a. Hlira’n a kamkhat dawn lai tak in lui mawng lam hla fe ah chuan kuk ri rawih thawm chu kan hre leh vuai vuai a. Ngaihtha chiah si lo, ngaihthatlohna chhan tur chiah hre bawk si loin kan kal ta zel a.

Behliang mun hun awm velah kan buk sakna tur kan thleng a, chakte lain a thenin thing kan fawm a, kar loah kan peih ta thuai a. Tui kan chawi ngah hnu chuan Hlira chu zanriah hmeh tur ngaihtuah in a chhuak a. Hmuamda awm vel lekah chuan silai ri kan hria a, Hmuaka chu a han kuk raih a, Hlira pawhin a lo chawn vat a; Mahse Hlira rawn kuk rual deuh thaw chuan Hlira awmlohna lam atang chuan kuk thawm kan hre tel ta tlat mai! Hmuaka nen chuan kan han in en he haw a, Hlira aw thangkhawk niin kan hre si lo a, mak kan ti hle.

Hlira chuan Sakhi patuai nalh zer zawr tak mai hi a lo kap a, buk sira luite ah chuan kan puahin kan sawngbawl vel a, kan hlim dar dar hle. Zanriah chu puar el euhin kan ei a, riahluh tirh zan a ni bawka chumi zan chu tumah sa chang pawha chhuakloin kan titi mai mai a. Kan kal lam leh kan thlen hnua kuk thawm kan hriatte chu kan sawi a, mak kan ti deuh hle nain tuma’n hlau ang chuan kan awm duh chuang lo.

Kan titi a zuihral tial tial a, kan muhil ta hlawm a. Engtia rei nge kan mutthilh hman chiah ka hre lo, engemaw ri deuh kuk kuk, thaw deuh hrawih hrawih ri niawm tak hian min tiharh a, Sakeiin kan sarep a rawn beisei a nih ka ring a. Kan meituah pawh a rem tawh vang leh zunram thiarte ka duh bawk avangin ka tho a, mei ka’n chhawm en chuan Hmuaka chu a mutna ah a awm reng renglo tih ka hmu ta a ni! 

Hmanhmawh leh mangang phili takin meichher ka chhi a, buk pawnah chuan ka’n chhuak a, meichher chuan a en thui loin kei lah thui ka kal ngam bik bawk si lo a, buk chhunga lutin Hlira chu ka kaitho ve ta nge nge a. Meichher siam belhin kan buk vel leh hla deuh fe thleng chuan kan zawng a, kan au deuh reng bawk a, rei tawk fe nia kan hriat kan zawn hnu pawh chuan kan hmu chuang si lo a, bei a dawng duh ram ram hle. Hlira chuan buka let leh phawt a, rorel that a rawt a, keipawh chuan ngaihdan dang han phuhchhuah tur thlawt ka hriat loh avangin buk lamah chuan kan let leh ta rih a. Tihdan tur ngaihtuaha kan indawm kun reng lai chuan buk piah deuh atangin thawm a rawn awm a, meichher nen kan tlanchhuak vat a, thim chin leh chin lohah hian mihring niawm tak buk lam pana lo phei hi kan hmu a, a rual deuh thawin Hmuaka, kan ti tuarh a, min chhang lo. 

Chutah Hmuaka ngei mai mei enga kan hmu ta chu ka tim sung sung mai. A ka leh kamsir velah chuan thisen a luang nguai a, sa thin leh a lung vel ni awm tak hi thisen far tluk tluk chungin a la khai bawk a, chuti chung chuan min rawn pan phei chhur chhur mai a nih chu! A mitmeng chu a a ruai a, a lu a thurin a thawmhnaw te chu heti em em hian engtin nge a lo intal balh hman, tih mai tur a ni. Hlira chuan, LALHMUAKLIAN, a’n ti leh tuar a, chutah lo harh ta hlawl ni awm tak hian a rawn meng fiah a, a kaihza a zawi hnawk a, a tlu ta mai a. A bo laiin kan mangang em em a, kan hmu ta cheng a, thawven huai awm tak a nih vei nen kan la buai dawn chauh a ang hle mai. A pum chu na a ti em em a, a khawsik a sang hle bawk. A taksa bawlhhlawh zual kan tifai a, kan muttir ta ngawt phawt mai a ni. A chang leh a tal awrh awrh a, hlauh nei ni awm takin a meng phar vak vak thin bawk a. A mar lah chu a changin a phu rang em em a, a chang lah a mar a tawp ta mai emaw tih turin a’n awm vei thul, kan buai takzet a ni. A pum nat zual chang chuan a vial ngawih ngawih a, a chatthla mai ang tih te pawh kan hlau rum rum ta mai. Kan thiam dan danin kan bawihsawm a, a sawtlo hle mai si a, a tawpah Hlira chuan, tu emaw zawk zawk hi zualko a kan tlan a ngai a ni, a ti ta a. Naupang zawk ka nih avangin duhthlang turin min ti a, thlan zawk tur a vang duh khawp mai. Heti lai atanga khua thleng tur chuan chak theihtawp pawhin kal mah i la hun a duh rei dan tur ka hre vek a, zanthimah meichher nen phei chuan ka zuam ngang lo a ni ang, Hmuaka lo awmpui chu ka thlang ta zawk a, chu pawh chu thil nuam hnai tak zawng a ni lo. Zualko tura Hlira a chhuak chu ka thlir liam a, khua a har duh dawn raih raih hle in ka hria. Thla no ral lam tawh chu ngaw karah a rawn thlur lut ve deuh sung a, awm a tinuamlo letling thei rum rum zawk mai. Hmuaka chu che loin a mu chawrh chawrh a, a khat tawkin a rum leh dar dar thin bawk a, a khawsik sang lutuk tih ziaawm na’na puan huha a chal vel hruksak bak chu tih theih leh thiam ka nei lem lo. Ralkhatah sihal a u rawng rawng a, chumi hnua Hmuaka awmdan chuan min ti thlabar chiang hle. Ngawi renga mu, a muhil emaw ka tih kha sihal u a hriat ve leh chuan a inbeng kang a, a u ve ta ruah ruah mai a nih chu. Ka kuahbet a, ka ko sek bawk a. Chutah tha tawp tak meuh hian a talin chhuatlaiah chuan a’n talkual ta tak tak mai a, chutih pah chuan a sarakin awmze neiloin a riat vak vak bawk a. Chutia a tal kual vel chu thawklehkhatha a zawi hnawk a, kahthlak ang der hian a awm leh ta thung a. Mahse a mu tha reiloin a hnua a rawn awm leh dan chu ka hlauin mipa ka ni, tih a har khawp mai. Zualkoa ka lo tlan zawklo kha ka inchhir rum rum mai a ni. Tapchhakah mei ka chhawm that lai takin a rawn thawm tiah tiah a, ka zu hawithlak chuan a che tial tial a, thutung titih in a rawn hawi chho a, a Khabe kuai balin mitmeng tung hru a min rawn melh kur mai chu! Khatih laia a hmel kha theihnghilh theih ka duhin ka theihnghilh thei si lo a, tun thlengin ka mitthlaa ka hmuh ngawt pawh hian ka la mur sung sung thei a ni. Intih pa a intih kawl vel theih pawh a ni lo, buk kawngkaah chuan tlanchhuah inringin ka ding khur dar dar mai a ni. Chutah za em em hian a nui uar uar a, min la han kawk ta dah a, kah pawp mai a chakawm rum rum thei nia. Ka tlanchhuahsan daih ang nge ka zu bawhthlu zawk ang, tia ka inngaihtuah lai takin a hma lama kan lo hriat tawh, kuk ri ngei mai kha kan piah lam mual atang chuan a rawn ri leh ta rawih a.

Hmuaka awmdan chu chawp leh chilhin a danglam nghal a, hlau thlabar em em mitmeng hian min rawn melh a, a mutbu ah chuan a tawm chawih chawih bawk a. Chumi ka hmuh chuan ka hnaih a, ka kuahin thil awmzia ka zawt sek a. Hlau em em a khur hlawk hlawk chung chuan a chang leh fiahlo ruai hian a rawn riat chhuak leh niah niah thin a. Min chhan rawh, min chhan rawh aw, a tih loh leh min hnaih suh, min kalsan loh chuan a man ve ang che; Khawiahmah tlanchhiatsan theih a ni lo, a ti thul. Rilru a nuam duhloin awmngaihna tak hriat a har hle. E’nge ni, engtin nge i awm, ka tih lahin min chang bawk si lo. Chutia kan inbawihsawm vel lai chuan kan buk pawn lawkah chuan patling nui ri uar uar thawm hi kan hre ta mai! Buk bul vel thingkunga sava riak te pawh chu hlau leh thlabar tih hriat takin an rak chul a, an thlawk darh ur ur bawk a. Hmuaka lah chu a inlukhup a, ngaihthlak nuamlo zetin a rum ngul ngul bawk a, ka mang a ang takzet a ni. Eng thawm nge rawn awm leh ang a, eng thil nge lo thleng zel ang, tih ngaihtuah chung leh ti ru taka ka awm lai chuan Hmuaka chu a rawn phu zawk zawk a, chutah thawklehkhatah a rawn zuang tho zawk a tapchhaka kan sa rep chu a tul chawpin a la thla a, chilphuan tla buah chungin a ei ta hmuar hmuar mai a nih chu! Hlau, mangang leh tih ber tur hreloa ka hawihaih lai chuan a sarep ei lai chu a chawlin min rawn en ta a, chuta a hmel chu Hmuaka aw zawng a ni lo! A hmel kha ka sawifiah thiam lo, ka hmuh ngai a ni lo. Hang thim hmuk, mithmul buk tak mai leh hnar zum vun mai hi a ni a, mei engah chuan nui hmel hi a pu lek lekin a hriat lehnghal a, mi rap kher mai. 

Muangchangin a ding tuah tuah a, a pianphung reng reng te chu mak danglam tak hi a ni. A dar chu a hlaiin a kum deuh khun lawi a, a ring a chih chuih bawk a. A san em avangin kan buk chhungah pawh chuan ding ngil theiloin a kun du a, chuti chuan min rawn chhuk melh ta run mai a nih chu. Ka te chhuak vak nge, ka tlanchhia nge engtin nge ka awm chiah ka hrechiang ta lo, ‘I hlau lutuk a i thidang a nih chu’ min ti pawh ni se hnial ngaihna vak ka hre lo ang. Mumala thil ka han hriat leh chuan a lo kal bo tawh a, mei chu a lo rem lek lek bawk a, chhawm tha tur pawhin ka che ngam tawh lo. Ka mut hmunah chuan ka inlukhup a, ka tawm ta tlawk tlawk mai a ni. Chuti chunga khawvar ka han nghak ta chu ka piana hnu lama khawvar har tum ber a ni chiang khawp ang. Khawvel tawp hmain khua a var dawn tawhlo emaw ka tih hial hnu chuan ka lo chhing sek a niang chu sava chiar nawk nawk thawmah ka harh a, khua pawh a lo eng uar tawh a. Ka damlo awmpui ber Hmuaka lah chu ka hloh chu a ni mai si a, a hrilhhaithlak duh hle mai. Khaw engah chuan hlauhna zualpui pawh a lo reh ve ta bawk a, kan buk bul vel chu ka’n fangkual a, engmah phei chu ka hmu chuang lo. Fehrehsan hun awm velah Hlira leh kan khaw tlangval engemawzat an lo thleng a, thil awmdan ka’n sawi chuan mak an ti hlawm hle. Thenkhat hlau fe fe an awm tih pawh ka hria, diktak chuan ka thil hmuh leh hriat zawng zawng kha ka hrilh lo zawk a ni. Nilengin kan zawng a, a sulhnu niawm deuh takngial pawh kan hmulo. A tam zawk chu riah chawfai pailo, damlo zawn tura rawn thawkchhuak mai an nih avangin thenkhat in lamah eitur lamin an haw a, chumi zan chu chulai hmunah chuan kan riak leh ta a ni. A tuk tlai lam deuh thlengin eng thawm riva mah kan hrelo a, kan beidawng tlang tawh hle mai.

Tlaia buka kan haw khawm tan lai vel chuan khua atangin rawlthar pathum an lo thleng a, Hmuaka chu khuaah chau taka a rawn vah luh thu leh biak mumal theih a la nih mang loh thu an rawn thlen ta a ni. Kan insiam thuai thuai a, khua a thim chhilh chhelh tih chuan khaw lam panin kan in zui haw ta diah diah a, kan thahnem deuh bawk a, hlauh lam a lang vak lo. Ai lui kan thleng a, tui te in in kan insil thlandai a, kan kal tan leh chiah tih chuan lui mawng lamah kuk ri raih thawm kan hria a, inkhap hman ni hek lo, Manghleia chuan a’n chhawn ve ta raih mai a. Hlira nen chuan kan in en ringawt a, engmah kan sawichhuak ngam si lo! Hmuaka damlo buai chu chatthla mai thei dinhmuna a din tak avangin Hlira chuan Pakhat zualkoa kal a, pakhatin lo awmpui a rawt ta a. Hreh tak chung leh duhthlan tur dang a van em avangin lo awmpui chu ka thlang ta ngawt a. Ka damchhunga ka theihnghilh theih tawhloh tur leh min la tihlau reng tur thil ka tawng a, zualko tura ka lo tlan zawk lo kha ka inchhir vawng vawng mai a ni; Mahse zualko tur khan lo kal zawk i la ka tawn aia hlauhawm kha ka tawng maithei. Khua pawh ka thleng lo hial zawk maithei a ni, tih a hnua Hlira’n a thil tawn min hrilh atang chuan ka hre leh ta a ni.

Hlira thil tawn:

“Ka pa hian upate puithuna thil leh an serh ang chi te hi a ngai pawimawhin a la thutak viau thin a, hman lai upate thu hnualsuat mai mai lo turin min hrilh fo bawk. Tlangval thalai ta chuan engah vak ngaih loh chang leh serh leh sang nei lo ang mai a tal mai mai chang nei thin bawk mah ila ka pa thusawi hi dik tih chang ka ngah mai. Tumkhat chu thian pahnih dang nen ramchhuah kan tum a, kan ramchhuah dawn zan atanga thil awmdan chu a fuh lo hle hian ka hria a, ka pa phei chu hrilh i la min thulhtir chiang viau ang. Kan ramchhuahpui tur pakhat, kan thianpate in atanga chhawihfa thlawkchhuak an hmuh mai bakah chumi nena inzul thei mai awm tak chuan thenkhatin mumang an lo nei bawk nen, ngaih a tha chiah lo; Mahse chutiang vang ngawta han thulh chu mi nuih kan tiza ang tih a hlauhawm bawk si a, kan chhuak ta poh a. Thenkhat tan chuan ho mai mai leh ngaih thupui tlak loh pawh a ni ang; Mahse ka pain min lo hrilh ngun em avangin kal lama Hmuaka’n hriat ngailoh kuk ri a chhawn mai chuan ka rilru a luah deuh reng a, zan muthmuna kan titi naah kan sawichhuak nghe nghe a, thiante pawh chuan mak an lo ti ve hle a ni awm e. Ka chau deuh a ni maithei hma takah ka muhil a;

Mahse thil mak leh beisei loh tawpin min rawn thawng tho ta! Ka thianpain Hmuaka awmloh thu sawia min rawn kaihthawh chuan phak deuh chual hian, sa a chang a ni lo maw, ka lo ti bah deuh nuaih a. Mahse bangkila silai pathum ka hmuh chuan ka thusawi chu awmze neilo a ni tih ka hrethiam ve nghal mai. Kan zawn beidawna tihngaihna kan hriat tawh loh lamah Hmuaka chu hmel rapawm tak puin a rawn vak thleng leh hlawl a. A khua a sikin a pum chu na a ti em em bawk a. Hetiang ringawt chuan mihring kan inchan dawnin ka hre lo a, upa ber ka nih avangin rem ka ruat a ngai a ni. Kan thian pakhat chuan Hmuaka a lo awmpui ang a, kei chu zualko turin khuaah ka kal ang. Thil chakawm tak nilo mahse tih loh theih a ni si lo a, mahnia tal hran chu a ngai ta a ni. Kan thianpa, Hmuaka damlo lo awmpui tur pawh chuan a hreh hle tih ka hre mai; Mahse engmah a sawi chhuak bik lem lo.

Ka chhuah dawn chuan Hmuaka chu ka zu en leh kher a, min lo nuih deuh vun a, mi rap kher mai, ka mur deuh chuai chuiah thei a ni- Mihring pangngai hmel pu thlawt hek lo. Meichher te siam felin ka chhuak ta poh a. Thla ral lam chu a chhuah tawh avangin kal a harsa lutuk lem lo- a tir chuan! Sunhlu mual kan tih hmun ka thlen phei tantirh lai chuan ka hnung lamah thawm danglam tak mai ka hre ta a.

A tir chuan zawitea nui ker ker ri ni mai hian ka hria. A hnu ah chuan tah chhuak tak, insum tak chung si a inhnit hlawp hlwp thawm ang te hian a rawn ri leh a. Chutah hai theih miahloh tur hian Hmuaka aw ngei maiin, ‘U Hlir, min kalsan suh min chhan rawh’ a rawn ti tuar tuarh a, a rin em avangin ka awmna velpawh chu a khawk rum rum thei hial a ni. Hnunglam hawi deuh sek chung leh ngaihngam zan lo chungin ka kal lui zel a. Sunhlu mual ka pel tep tih ah chuan Ka hnung lama thawm ngaihnawm loh tak tak ka hriat chu a reh a, feh haw leh ramkal haw kan han inpel a, thaw ri deuh suk suk thawm niawm tak hian min pel vuai a.

Ka hmalam lamkhuang kung chu thawklehkhatah a che ta luai luai mai a nih chu. Ral lehlamah chingpirinu a thizun kuih khuih a, thla lah chu en pangngai pawha eng loin sar zam in a hual a, a sen deuh rum mai bawk nen, a nuam fahran lo hle. Rilru hmanhmawh tak chung leh ka hmalama thil awm hmachhawn chak loh vanga kal chak thei chuang si loin ka pen chhat chhat a. Chutih lai chuan lamkhuang buk che luai luai chu a hma aia nasa mah hian a insawi leh ta vak vak a, ka han en chian chuan a ler lam zarah chuan patling pahat hi a lo su vak vak mai chu niin. Inti mipa ve tak mai ka ni a, ‘ka hlau’ tih tawngkam hi ka hman awm ka la hre lo; Mahse hemi tum zet erawh hi chuan a dan a dang zar mai. Muangchanga kal chhat chhat chungin lamkhuang kung lam chu ka en kar reng a. Chutah thingkung zara su vak vak pa chu a lo hawi a- Hmuaka hmel chiah chiah a ni! Buk lama tlan let leh daih mai tur em ni, tia ka inngaihtuah laiin ka intihuaisen lui a, mi’n ‘min kalsan suh, min chhan rawh’, ti lawm lawm a, hlau tur leh chhan ngai zawk chu keimah ni loin Hmuaka zawk chu a ni ang tih ka ngaihtuah ta a.

A aia hmanhmawh zawkin hmalam chu ka han pan a. Chutih lai chuan thingzar atangin a tla sual ta nge ni, a thum thla dawp a, lamkhuang bul lam chu a hnimin a thim bawk si a, ka hmu thei ta lo. Hlau teh mah i la, Hmuaka hmel ngei nia ka hriat tlat avangin a hming lam ruai chungin ka tlan phei a, lamkhuang kung chu ka thleng phei thuai a. Ka han hawi vel ruai a, ka thlanglam hnimbuk zinga a bawkvak liam lai chiah chu ka zu hmu hman a. A chetdan atang chuan kal chak thei vak awma ka hriat loh avangin ka umzui thuai a; Mahse thui deuh fe thlenga ka umzui hnu pawhin a liam lai chiah zel ka hmuh hman tak avang chuan thil ka hrechhuak ta. Hmuaka tibuaitu ramhuai emawni thlarau emawni hian zualkoa ka kala midang ka pun lohna’n min hruaibo a tum a ni. Ka vanduai phei chuan keipawh hi min manin min tibuai ve ngei ang!

Rin ang ngei ngeiin ka han hawi kual vel chuan chu thil chu ramhnuai pilril lam panin engemawchen ka lo zui tawh tih ka hrechhuak ta a ni. Ka hawi let a, kir leh ka tum chuan kawng pangngai chu ka lo hlat hle tawh mai a, chubakah ka thil hmachhawn atang chuan awlsam taka kirtir chu min tum loh hmel khawp mai. Thla engah chuan a mit chu a de thiang rual a, a hmul kawh fur te pawh chu ka hmu thei. Min chin hrep tum ni awm tak hian a ngho a chhuah a, min rawn pan ta a nih chu! Meichher nen ka ni a, silai ka kau hman tawh si lo. Ka tawlh let leh ta poh a- ramhnuai lam pan chuan. Thui vaklo ka tawlh let hnu chuan thawm dang ka hre leh ta tlat mai. 

Hnim buk zing atang chuan, ‘U Hlir, min rawn pui teh’ a rawn ti tawk tawk mai a; Mahse chu thil chuan ka ngaihtuahna a kai harh hlauh thung, min hruaibo tumna bawk a ni. Bo thei ka ni lo a, khua ka thleng ngei tur a ni. Ka silai kauin ka hming vawi thum ka chhal a, chutah ka han hmet puak ta chu a ring tha duh rum rum hle. Min hual vel tute pawhin min kian san a niang chu engmah riva dang ka hre lo. ‘Eng’e ni vei’ tih chet a che ka ni ta bawk a, ka ri buan buan mai. Kar loah kawng chu ka han pawh ve leh mai a, meizuk te siamin ka thu chawl a, ka hmalama chinghne kawng kan zul zul pawh chu ka ngaimawhlo lui tlat a, silai erawhchu ka hum nghet hle. Rei khawmuang loin ka kal leh ta zel a. 

Ka hnung lamah chuan thawm a awm reng a, a changin nui awr awr ri a ni a, a chang chuan na tuara rum ri kawk kawk leh insawisa ri niawm tak te pawh a ni thin. Va enfiah ka duh thut thut thin na a ka inngaihtuah fim a, ka kal lui hram hram a ni. Ka sir tuakah chuan engemaw hian min zuiin a ri deuh sul sul reng bawk a. Engemaw chang phei chuan min rawn bawh thut tur niawm tak te hian thawm a nei thin a, ka petek leh dawrh thin a ni. Thawm riva leh ih vel chu ngaihthlak nuamlo viau mahse keimah tak min tawh loh avangin ka kal an tibuai vak ta lo, min ti hmanhmawhin ka kalchak phah sauh zawk ni tein ka hria; Mahse Ai lui ka thleng zet erawh chu ka buai chhiava a ni ta mai, he thu sawi tur hi ka awm lo teuh kher mai. Ai lui ka thleng chu kaiah innghatin ka tuithawlte ka thun khat a, rei khawmuangloa kal leh nghal mai ka tum a ni. 

Ka kal tan leh tur chiah chu kai thlang lawk a li ah chuan te deuh tuarh leh tuia thil han tla ri bawrh thawm ni awm tak hi ka hri a, ka hawi let vat a. Ka zualko tur min tihbuai tumna a ni ang tih chu ka rilru pangkhing hian a hrechiang khawp mai; Mahse engin nge maw mi mawlh tehreng a mak khawp mai. Hmuaka chhan turin tuiah chuan ka zuang lut ta tho a nih chu! Tui tla thi tur chuan engkim an ngaihtuah hman, tih zawng zawng ka neih zo a. Ka ruang hi engtikah nge an rawn hmuhchhuah ang tih te, kan kawmthlang nu khan nau a hring tawh ang em, tih te leh thil dang tam tak ka ngaihtuah kual teuh mai. Kan ramvakin buaina kan tawh chungchang hi engtikah nge an rawn hriatchhuah ang, tih ka ngaihtuah thlen chuan ka harh leh ta. Ka thih chuan tuma’n an hre dawn si lo. Tisa pu siloa min kuah bet tlat tu nen chuan tui chhungah kan inchai ta thial thial mai a nih chu. Ka tha a zawi a, ka chau tawh hle mai. Ka thi ngei dawn a ni- lo. Damna tur a nih chuan thih leh thih. Keimah ai mah chuan buk lama Hmuaka lo awmpuitu chu ka ngaihtuah tawh zawk. A la naupan deuh bakah thil reng reng chu a nghaktu tan chuan a rei duh viau si a. Engtin tin emaw vaukam chu ka in vai kai thei hram a- ka la dam e. 

Lui mawng lam ah leh ral lehlamah chuan kuk ri rawih rawih ka hria a, tap rawng rawng thawmte pawh ka hria. Ngaihsakloin ka kal ta zel a, chumi a chin chu engmahin min tibuai ta lo. Khuaah chuan Hmuaka damlo zawn a ngaih thu ka thlen a, kan chanchin kimchang erawhchu sawi chi ah ka ngai lo. Tlangval engemawzatin min zuiin a tuk chawhma lam ah kan ramchhuahnaa kan buk chu kan thleng a, Hmuaka bo thu kan hre leh ta a, a beidawnthlak duh kher mai”. Khitiang khi Hlira thil tawn a nih avangin keia thil tawn ve kha hlauin tawn nawn chak hauhlo mah ila Hlira thil hmuh leh tawnte lakah chuan nep tak niin ka hriat phah ta a ni. Sawi tawh angin Ni hnih kan zawn beidawn hnu tlai lamah khua atangin zualko an lo tlan a, Hmuaka chu chau tak chunga khua a rawn vah luh thu kan hre ta a. Keini ho pawh chu kan in au khawm a, khaw lam pan chuan kan inzui haw ve ta a ni. 

Tlangval rual awmkhawm tih takah kalkawngah pawh kan nui rawih rawih a, zai rawng rawng tawk an awm a, kan hlim dar dar hle- ai lui kan thlen hma chuan! Ai lui kan thleng a, a then kan insil thlandai a, kan thuchawl a. Rei vakloah kal kan rawt a, kan kal leh ta a. Kan kal tan leh chauh tih chuan lui mawng lama kuk ri raih hi kan hria a, inkhap hman ni tawh hek lo, Manghleia chuan a han chhawn ve ta raih mai a. Hmuaka buaina chhan kha he kuk ri a chhawn atanga intan kha niin kan hre si a, inkhap hman ni tawh hek lo, Hlira nen chuan kan in en ringawt mai a ni.

Hlauh ang ngei ngeiin thui kan la kal hman lo tih chuan Manghleia chu a buai ta. A pumna chu a vial ngawih ngawih mai a, kal luihpui chi ziazang ni heklo, hlang kan siam chawp a, kan zawn ta ngawt mai a ni. A nat zual chang chuan hmel pangngai reng reng a pu lo a, a te vak vak a, rawl mak tak tak a chhuah chamchi mai bawk a. A zawntute pawhin han tilhsan deuh ham ham chang kan nei fo mai. A chilphuan a chhuak buah buah reng a, namen loin a tal leh vak vak thin bawk nen, phuarbeh deuh hial a ngai a ni. Upa deuhte thlazar hnuaiah kan inzawn ve zel thei zawng a ni. Tuikhur mual kan thlen chuan a awmdan a dang leh ta daih mai. A hmaa tal awrh awrh a te vak vak kha a zawi hnawk a, a che ta hauh lo. Kan han nghat a, kan han en vel chuan a lo chatthla fel der tawh mai a lo ni. Hmuaka damlo zawn tura thawkchhuak, tlangval Manghleia ruang chu khua kan luhpui ta a ni, a hrilhhaithlak hle.

Hmuaka thung erawh kha chu ni rei vak loah a rawn harhchhuak a, natna dang engmah a nei lo; Mahse a thil tawn chungchang han zawh nikhua erawh chuan thlabar em em hmel hi a pu leh thin a, engmah a sawi duh ngai lo. Vawikhat erawh chu hlira nen kan kar nat em avangin hlau chung chungin a thil tawn chungchang chu a sawi ve ta nge nge a-

Hmuaka thil tawn:

“Hriat ngai loh kuk ri ka chhawn vanga hlira’n min han kamkhat khan ka zak em em a, a thu kha zawm ka tum chiang hle a ni, ti i la, keimah hi chuan a zawm a ni. A rawn kuk nawn leh khan engin nge min mawlh ka hre lo, diktak chuan kuk ri kha keimah chuan ka chhawn lo; Mahse keimah ah khan awm a awm ta tlat a, ka ka atang ngeiin kha kuk ri kha a chhuak bawk si. Hlira Sakhi kah kan puah vel lai chuan ka pum a nuamlo khawp mai. Inthiar turin thlang lamah ka chhukthla a, ka thu fel chauh tih chuan thi hlirin ka khawh ta pur pur mai a, ka ngaih a tha lo hle nain ka pumna erawh chu a reh huai thung.

Zana kan han mu ta chu ka thiante pahnih chu an muhil hma ngang mai a, kei erawh chu engemaw tak ka ti a, ka muhil thei mai lo. Mei chhawm that pahin zial te ka zu a, mut ka tum leh lai takin buk kawtah chuan thil tla ri dup thawm niawm tak hi ka hria a, ngaihtha chiah lo mah i la ka ngai pawimawhlo lui a, ka mu ve ta a. Ka mu fel hman awrh a ni ang, kan buk kawngka ah chuan Pa pakhat hi a rawn dak lut hlawl mai a nih chu! Ka te chhe nasa teh e. Hmanhmawh lo leh engmah pawisak neih loh hmel zet hian a rawn pen lut chhur chhur a, a sam sei tak chu a thlah hnuang a, a palianin a taksa te chu hmul deuh thur hian ka hria a, ramsa hmul ang erawh niin ka hre lo.

Ka thiante chu ka ko a, ka au tuarh tuarh chung pawhin an mu hnar sek sek mai si a, ka mumang a nih te ka’n ring leh rum rum thin; Mahse a kut hrawl tak leh kut tin sei zul maia ka hrawk vel a rawn nul chuan ka mumang a ni lo tih ka hre chiang hle. Ka che thei hlek tawh lo a, khurh pawh ka khur lo. Min rek kang a, pawn lam thimah chuan min pawm chhuak ta! Ka rilru a harh kur a, ka che thei der si lo, khatih laia ka mangan zia tak kha aw. Ka thiante lah chu an harh thei si lo. Buk bul thingkungah chuan min pakai pui a, min sawisa ta a nih chu. Ka chhip samah a khaiin ka pumah chua a hnek vak vak a. Ka hnar atang te, ka ka atang tein thi a chhuak nguai nguai a, te pawh ka te chhuak peih ta lo, a nat em avangin ka rum kawk kawk ringawt mai a ni. Ka hrawkah a rek a, min that ngei dawn a nih hi, ka tih lai takin kan thianpa pakhat chu meichher nen a lo chhuak ta hlauh mai, khatih laia ka lawm zia kha; Mahse beidawnna in min rawn chim chawpchilh leh nghal a ni mai. Ka tha la neih zawng zawng sawmkhawmin ka tal a, ka thianpa chu ka au vak vak a, min hmuh loh mai bakah ka aw pawh a hre lo. Kan hnuai lawk lawkah chuan a vei tawn sek ringawt mai a ni. Min man tupa lah chu za em em hian a nui uar uar reng bawk a. Chutah min paw bahlat nawlh a, min zuan pui ta zawk zawk mai a ni. Mual lian pui pui te hi kan zuan khum a, kan thlawk chiahin ka hre si lo a, a ngaihna ka hre lo hle. Hmun rual rem leh thelh nuam takah hian min nghat a, ‘tunah chuan ka thuhnuaiah i awm tawh a, ka thu thu in i awm ang, thu i awihloh chuan i thi nghal ang’ tih pahin ka bekah min beng chawrh a.

Nikhua ka hre ta lo- ti i la, khatih laia ka awmdan kha sawifiah thiam a har hle. Mihring ka ni nge ramsa nge thlarau tih pawh ka chiang ta lo e. Min ben avang khan nikhaw hreloa tlu niin ka inhria a, keimah ngei te pawh chu ka inhmu lawi a. Chutih laiin achang chuan ka thian, ka ramvah puite ka hmu bawk a, ka chiang lo a ni ber mai. Ka ngaihtuahna leh suangtuahna nge ka thi a, ka thlarau a chhuak zawk pawh ka hre lo. Bukah kan thianpain tuiluma min deh laite chu chiang angreng tak hian ka hre bawk si.

Chutih lai vek chuan U Hlira te ka hmu ruai ruai thin bawk a.. U Hlira kan lampana lo kal hi ka hmu a, min man tupa(ramhuai-a ka ti mai) chu ka bulah chuan a thu run bawk a, U Hlira chuan min hmu loin min kal pel a, ka auh vak vak pawh in a hre thei lo. Min kalpel a, a liam tep tih chuan ramhuai-a chuan ka aw ang chiah chiah hian, ‘U Hlir min chhan rawh’ tiin a han au a, U Hlira chuan a hria a ni ngei ang, a inher a, kan lam chu a rawn hawi vang vang a, min chhan turin a rawn let leh dawn- ‘U Hlir, heta hi ka awm’ ka han ti ve chu, keima aw ngei pawh chuan mi rap thei nia, nui ri uar uar thawm ang hian a chhuak ta tlat a nih chu. U Hlira chu a kal liam leh ta. Ramhuai-a chuan, ‘ka ta i ni tawh a, keimah ang i ni tawh, i thiante pawhin engatan mah an ti tawh lo che’ min han ti lehnghal a. Ka beidawng thinrim lutuk chuan hnek thluk thuai tumin ka ban ka han vai a, keimah zawk chu ka vial leh ta ngawlh ngawlh mai. Sawi tawh angin ka awmdan kha mumang nge a tak, tih ka hrechiang thei lo.

Vawikhat pawh chau em em in buk kawngka bulah ka mu a, chutih lai chuan kan thian pakhat chuan mei a chhawm tha mek a, chau tak chungin ka han au a, a hre lo a, hmuh pawh min hmu lo. Chu achhapah thlanglam khumah chuan ramhuai-a chu a lo mu zun a, hmuhsit hmel zet hian min rawn nuih vur vur mai bawk a. Kan thianpa hawi letin a zu hmuh pawh chuan a phu chiang ve hle in ka hria. Chutah ramhuai-a chuan a khabe kuai balin a han insiam chhiat khum leh nghal a. Tlanchhuah tumin kawngkaah, ka bulah chuan a rawn ding a, ka lo ko vak vak a, awmzia a awm si lo. Mumang ang mai hian thil a kal vuai vuai a, chiang manglo, chiang tak tak siin a thleng a, ka thiante pawh chu ka hmu ka hmu a, achang chuan min hmu ve bawk a, min hmuh ve tum lah in min lo hlau em em a, ka hrethiam lo thin kher mai. Ramhuai-a chuan ai lui kai bul lawkah min nghat a, chutih lai chuan U Hlira a lo kal mek bawk a, min hmu lo. A hre leh dawn chuang lo a, koh pawh ka ko peih lo. Kan bul lawkah chuan a thu chawl a, rei vak loah a kal leh ta a. A kal leh chiah tih chuan Pa-liana chuan ka pumah na lutukin min nghawk a, ka te tuarh a, ani chu tuiah chuan a zuangthla nghal bawrh bawk a. U Hira chu tuiah chuan a rawn zuangthla ve ta tlat mai. Keimah emaw tiin min chhanchhuah a tum a ni ngei ang. Ramhuai-a sawi ang in ka thiante hian min la thlauhthla lo a ni tih ka hre leh ta a, ka hlim ve leh deuh. Chutih lai vek chuan a hmaa ka lo ngaihtuah miah loh, tawngtai duhna rilru ka nei ta bawk a. Ka tawngtai khan e’nge ka chham a, e’nge ka dil ka hre lo; Mahse ka han men chuan U Hlira chu chau takin vaukamah a lo chhuak mek a, kan ramhuai hmel erawh chu a hmuhnawm loh hle, rum em em a min melh chungin mi phih tho lawp a, rak ruai ruai chungin min zuan pui leh ta dawr dawr mai a ni.

Zan lama ka thil tawn kha a chianglo ruai khan ka hria a, ka han harh chuan khua a lo var tawh , heta chin hi chu chiang tak vekin ka hre ta. Ka awmna chu puk a ni a, inbeng kangin ka han hawikual vel a, ka phu chiang hle mai. Naupang bal leh bawrchhawr em em pahnih hian min lo melh kiau mai chu niin.

Ka te chhuak em lo naa, ka tawlhhnung dawrh in ka hria. Ka han en chian erawh chuan hlauhawm an niin ka hre leh ta lo. Thawmhnaw mumal pawh inbel lo, samsei leh bal zet hi an ni a. Hlau chiah lo mah i la pakhat zawkin min rawn pan hnaih a, ‘hei hi Pa Puia’n ei rawh a ti’ tih pah a a thil min rawn pek ka’n en chuan ka tim sung sung a, ka uak tuar tuar mai. Utawk lam chi hi ni berin ka hria; Mahse mihring hmel ang deuh hi a pu a, a then thu bawk a, ei tina han tin chi niin ka hre lo. Rin aiin an kawm theih phian a, ‘Pa Puia’ an tih chu kan Ramhuai-a kha a ni. 

An chanchin leh he laia an awm chhan chu an sawi ngam tlat lo. Puk chhung atanga chhuah hlek pawh chu an ngam loh mai bakah kei pawh ka chhuah vaih chuan ka thih tur thu an Pa Puia chuan a lo hrilh a ni awm e. Kei aia dinhmun chhia leh hlauhthawnawm a ding ni awma lang ka’n hmuh takah chuan ka hlauhna te chu a rehin anni chu ka khawngaih ta viau a; Mahse engin nge maw mi mawlh tehreng ni tlanchhuah reng reng ka tum lo. Khua a thim a, thim tak a ni.

Thlang deuh atang chuan ramhuai-a aw ngei mai kha a rawn kuk ruih ruih a, kan naupang pahnih chu an tawm chawih chawih a, hlau tih hriat tak hian min kuah deuh chung bawk a, kei lah ka belhtlak loh nasa. Pukah chuan a rawn lut a ni ngei mai, engmah a hmuh theih loh naa a hriat theih a ni.

Min kuahna lak ata naupang pahnih chu a phih chhuak lawp a, puk kill amah chuan an insawisa ta ni ngei tur a ni, tap thawm leh thinrim te thawm nen, ngaihthlak a nuam lo ngei mai. Heti ngawt chuan a dik dawn lo, ti rilru chunga va chhan ka tum lai takin mi rek kang lawp a tal thei ka awm lo chiang hle. Ka ei duh lo, te i ti vel maw, tih pahin engemawni hi min han barh lui bawrh bawrh a. Chutah, vawikhat pawh naupangte saw i be tawh tur a ni lo, i biak leh chuan i thi ang. Ka thiltih theihzia hi i hre tulh tulh dawn a ni, nangmah zawng turin an rawn thawkchhuak vel a, an zinga pakhat ka tihlum ang, tia min an khum pahin ka te chhuah peih tawh loh thleng min sawisa a, min chhuahsan ve ta a. Min sawisakna avang chuan ka che hleithei lo a, inleh vel pawh a har hle mai. 

A tuk ka han harh chuan ni a sa ut a, eng hun nge tih ka hre thei lo. Ka tlanchhuak ngei tur a ni. Puk kawngkaah chuan ka va dak a, ka awmna chu kan khaw ram, Ringthar bawk a ni tih ka hre thei ta mai bawk a. Naupangte hnenah chuan ka tlanchhuak dawn a, lo kal vat rawh u, ka ti a, min chhang lo. Hlauh hmel em em hian min en ngawih ngawih mai a ni. Ka kal dawn tak tak chuan a lian zawk chu a lo tlan phei a, min vawn chawt pah in, ‘kan chanchin hi tuma hnenah rawn sawi suh aw, kan thih phah zawk ang’ a ti reuh a. Mahse a hmela tanpui ngai hmel kha ka hmuh hmaih lo. 

Tichuan harsa tak chungin bawkvak ti tihin khua chu ka vak thleng thei ta hram a ni. Khua ka thlen hnu pawhin min la chhaih buai min la chhaih buai a, a chang chuan ka mumang lamah te hian naupang pahnih kha ka lo hmu a, lo let leh la, hlim deuhin kan awm dawn nia, te hi an lo ti thin a, ramhuai a lah chuan ka chungchang i sawichhuah hun hunah i thi ang, min ti reng bawk thin a ni”.

Hmuaka’n a thil tawn a sawi hnu lawk khian kan khaw pasaltha rual leh Pathian thuhriltute nena inthurualin Hmuaka sawina lai hmun, Ringthar bawkah chuan thawk pheiin harsa lutuk loin naupang pahnih te chu kan va chhanchhuak ta a ni.

Khaw thenawm vel thlengin chutiang naupang bo chanchin hre thei awm kan zawng chiam a, tuma’n an hre loin, ka ui ka ar ti tumah an awm lo. Anmahni lah chuan an chanchin chu an sawi duh der mai bawk si lo a, tun thleng hi chuan an chanchin kimchang kan la hre ta lo a ni. Nakinah sawi duh hunte pawh an la nei ve mahna.

Ahooma

Vantlang Tana Rul Chuk Enkawl Dan - VL Hrima

Rulin mihring a chuk chhan chu thawn thut (startled) vangte, hual chep (cornered / threatened) vangte, chhaih kawlh (enraged) vangte a ni,’ an ti.

TI SUH
Hmanlaia Rul chuk an enkawl dan, tuna a tha lo tih an hmuh chhuah tak thenkhatte te chu:

1. Tawn/hren khalh (Tourniquets):
Rul chukna hmuamhma chu hruiin emaw, puanin emaw, tawt taka tawnkhalh tur!!
Rul tur dang tur khawp chuan thisen kal thei lo khawpa tawn/hren tawt a ngai a, chutianga hren chuan kan hren khalhna taksa penglehlamah thisen a lutin a chhuah theih loh avangin a thi mai thin a, tan a ngaih phah thin. Midangin an lo hreng tawh a nih erawh chuan damdawiin thlen hma chuan phelh tawh hauh loh tur a ni. Mi thiam bik (Medically Qualified Personel) i nih loh chuan ti ve ngawt suh.

2. Zai hawn:
A chukna hmuamhma chu zai kak tur (a tur fawh/hip chhuah nan)!!
Rul ka-ah hian a tur mai bakah natna hrik tamtak a awm a, a hmuamhma zai hawn belh hian natna hrik luhna chance a tih san mai bakah a tuartu tan a na thlawn mai a ni.

3. Fawh / hip chhuah:
A chukna hmuamhma zai hawn hnu chuan rul tur chu fawh/hip chhuah tur!!
Rul turah hian Chemical chi khat ‘Hyalurondase’ a awm a, chu Chemical chuan rul turin taksa a luh rualin rang takin a sem darh nghal thin. Minute 3 ral hnuah phei chuan a tur lut zawng zawng atanga 0.1% pawh a hip chhuah theih tawh loh.

4. Silfai:
A chukna hmuamhma leh a vel fai taka silfai tur!!
Rul chukna hmuamhma bul velah hian Rul tur leh Rul ka chhunga natna hrik a kai tel thin avangin sil loh a him ber. Sil zawngin heng Rul tur leh natna hrik kai hi a pemah tih luh palh a awl hle.

TI RAWH
Rul chuk enkawl dan pawimawh hmasa ber (First-Aid) leh vantlangin kan tih theih chu hetiang hian an tarlang

1. Chuk nawn tir suh:
A damlo (tuartu) leh a vela awm te a chuk leh loh nan fimkhur rawh. A tuartu emaw, a tanpuitu emaw a chuk nawn leh ai chuan Rul chu thah/man kher tum suh. Duhthusamah chuan a Rul chu thah a, damdawiina ken tel theih a tha, a nung chung chuan ken hauh loh tur.

2. Chiai suh:
Damlo chu a hahdam thei ang berin siam la, chiai suh. Manganna leh chiaina hi inkaichhawn theih a ni a, damlo chu a chiai chuan a lungphu a rang a, rul tur hnathawh a tichak thin.

3. Phelh thawl rawh:
Rul chukna hmuamhma leh a vel chu a vun nasat thin avangin phelh thawl rawh. A chukna hmun a zirin a Sana, Ngun, Zungbun, Pheikhawk, etc. hlih sak rawh.

4. A taksa siam rem rawh:
A chukna hmuamhma chu a lung (heart) aia hniamah dah tir la, a hahdam leh che lo thei ang berin damlo taksa chu siam rem rawh

5. Muang suh:
Second tin kha Nunna leh damna hriltu a ni thei, phili lovin hmanhmawh rawh.

6. Puithuna atthlakah buai suh:
Rulchuk damdawi leh enkawl dan finfiah loh (Without Scientific Proof)-ah inhambuai suh.
Entirnan heng Soda-a inchiu te, Khaini barh te, Ar mawng hip tir leh Tengteremu hip tir te.

Rul in a chuk che chuan Second tin, Minute tin kha i nuna atan a pawimawh tawh tih hria la, heng a chung a entirna kan sawi loh pawh Mizopa damdawi hriat han hman chhin phawt a, dam phah leh si loh hnu a, Hospital pan leh hnuhnawh chu i tlai lutuk thei tih hria ang che.

7. Tanpuitu zawng rawh:
Damlo chu a theih hram chuan ke a kal tir loh tur a ni. A theih phei chuan Motor-a hlan nghal tur, a remchan loh chuan zawn a tha. Chutiang tur chuan tanpuitu zawng la, damdawiin hnai ber panpui nghal rawh. I hmu lo anih pawn kaihkuah/tiang hawl tir tur a ni a, a chukna bawr chu a che lo thei ang bera siam tur.

8. Ei tur leh in tur pe suh:
Damlo chu ei tur leh in tur pek loh a him. Zu lam chi phei chu pek hauh loh tur.

9. Symptomatic Treatment:
Damlo chu a thawk a hah viau chuan CPR pe rawh. Na a tih viau chuan Paracetamol pe rawh, nachhawkna thenkhat hian lungphu a ti rangin, Rul tur hnathawh a tichak thei tih hria ang che.

10. Thlamuan rawh:
Rul chuk zawng zawng 70% hi Rul tur hlauhawm lo chuk a ni. Rul tur neiin a chuk 50% hi Dry Bite a ni a, a bak atanga 30% chauh hi Lethal Dose a ni. Chungho pawh chu damdawi nena enkawl dam awl tak a ni.
Damlo chu thlamuan rawh.

Heng bakah hian Neurotoxin/Cardiotoxin tur pai chi (Rulngan, Rul-thi-hna, Chawnglei, Khuavangrul etc.) bikah chuan a chukna hmuamhma leh a vel chu tawt lutuk lo va tuam a tha. Mahse, Cytotoxin/Haemotoxin tur (tisa ei chhe thei) nei chi Rul (Rultuha, Rulmuk, etc) -ah chuan tuam loh a him.

Mizorama Rul Tur Neite

Mizorama rul tur nei ka hriat ve ho chu hengte hi an ni (ka hriat ve bak pawh a la awm ngei ka ring):-

1. Chawnglei (Banded Krait – Bungarus fasciatus):-
He rul hi a eng leh a dumin, a vang tan zawngin a tial a, rulngan note nen a rawng a inang khawp mai a, feet 6 vela sei te ni theiin an sawi. Zanlama lui dung vel a chetla chi deuh an ni. India rama rul tur hlauhawm bera ngaih a ni.
2. Chawngkawr (Cobra/Najasp.):-
Mizoramah chi hrang (species) engzat chiah nge awm hriat a la ni lo va, ka hmuh ve chin chu Monocled Cobra (Naja kouthia) chiah a ni. Spectacled cobra (Naja naja) leh Spitting Cobra chi khat (Naja mandalayensis) hi a awm theihna chance a sang viau bawkin ka hria. Monocled Cobra-te hi a dum leh a uk an ni tlangpui a, an inlip dawn hnaih chuan an tial ruai thei bawk. Feet 7 vel hi ka hmuh sei ber a ni. Chhun lamah an chetla ber.
3. Khuavangrul (Greater Black Krait/Bungarus niger):-
Thenkhat chuan rulngan angin an sawi nain, King Cobra hi rulngan ah kan pawm zawk tawh ni a a lan avangin a hming dang zawk ka rawn dah ve tawp. He rul hi a dum tle zak mai a, a taksa hnuai lam chu eng/var (cream) rawng a ni thung. Zan lama che tla chi (Nocturnal) a ni a, chhun lamah chuan a zia a zawi hle a, zan lamah erawh a harh vang fu. A tur hi zirchian mek a ni a, a hlauhawm hle tura ngaih a ni. A sei zawng record hi ka hmu mai lo. Kar hmasa-a Gauhati-a an man chu 5’ niin an sawi.
4. Rulmuk (Mountain Pit-viper/Ovophis monticola):-
An pian chu rultuha nen a inang fu a, saphai rawng ang deuhin a tial thung. Feet 3 vel ni theiin an sawi a, a tui a awp ve thin a, bu erawh a chhep ve ngai lo. India rama pit-viper tui thin (oviporous) awm chhun niin an sawi. Khaw thenkhatah chuan tur hlauhawm lo chi changpat-rul / chhawknghawl hi rulmuk an ti ve bawk.
5. Rulngan (King Cobra/Ophiophagus Hannah):-
Khawvela rul tur nei lian ber, lar ber leh zir hlawh ber a ni awm e. S.E.- Asia bawr leh South-India ram zimte laiah chauh an cheng nachungin a hming hre lo (khawvel pumah) an awm mang lo. A dum(black), vutbuak-dum (grayish black), hring-dum(greenish black) leh buang-dum(brownish black) an ni tlangpui. A eng-var (cream) rawngin a vang tan zawngin a tial a, a thenah chiang taka a lan laiin a thenah chuan a tial hi a lang mang lo. An nghawng/awm thla hi a var-eng (cream) rawng a ni a, a dul leh mei lam erawh a dum thung. Hei hi a hre thang lo tan chuan khuavang rul nena hriat hranna awlsamna ber a ni awm e (Black Krait-ah chuan a eng tlang). Chhun lama chetla chi (Diurnal) an ni a, rul ti leh tuan rang tak an ni. A note chu a dum a ni a, a vang tan zawngin, a eng/ cream rawng-in a tial thung a, a langsar hle. Feet 18 a sei ni theiin an sawi.
6. Rulnghawngsen (Red-necked Keelback/Rhabdophis subminiantus):-
Rul tur hlauhawm loh a ngaih a ni thin a, kum 2009 khan Thailand ramah mi pakhat a chuk hlum avangin venomous snake-ah ngaih a ni tawh. A ngho hi a ha hnung lama a awm avangin a hlauhawm nep deuh va, a tur thun tur chuan a thial fe a ngai. A dum (black), hringduk (dark green) leh vutbuak (grey) an ni tlangpui a, a nghawng a sen thin. A note-ah chuan a nghawng hi a sen bakah a eng tel thin. Chhun lama chetla chi an ni. Feet 4 ni theiin an sawi.
7. Rul-thi-hna (Maclands Coral Snake/Sinomicrurus macclellandi):-
A sen emaw a uk emaw an ni tlangpui a, a dumin a tial. A hriat awlna ber chu a lu-ah a vang tan zawngin, a varin a tial thin. Rul ze zawi tak, mi chuk zen zen lo, a chuk erawh hlauhawm tak a ni. Feet 4 ni theiin an sawi.
8. Rultuha (Bamboo pit-viper/Trimeresurussp.):-
Record lama ka hmuh ve chinah chi hrang (species) pali-
T. erysthrurus,
T. albolabris,
T. stejnegeri
T. popeorum, kan nei a, an pianphung erawh a inang hle. An rawng a hring a, an sir tawnah, a dung tluanin a var/eng/sen-in a dung zuiin a tial thla zaih thin. An lu pian hi thal-fang ang deuh in, triangular shape a ni a, a lawk lal thin a, an mei hmawr a uk thin. Zawngral/Zawngrul kan tih ho hi rultuha nu puitling an ni. Feet 4 nitheiin an sawi.

Heng ka rul sawi ho hi Aizawl leh a chhehvela awm an ni a, hmun/khaw hran-ah, a bik takin Burma leh Bangladesh ramri lamah chuan tur nei chi dang an awm ngei ka ring. Tin, rul-ah hian albino (mizo chuan piangsual kan ti mai ang chu) an tih ho hi a rawng mak tak tak- a var (white), sen no (pink) etc. an awm ve thin a, hengho hi chu sawi vek sen a ni lo. Mithiamte chuan rul piang zawng zawng 1/10000 hi albino angin an sawi. Rul chi (species) khat rawng leh tial dan pawh hi a inang vek lo va, chuvang chuan rul tur nei leh nei lo hriat hranna sawi tum hi a har hle.

Rulngan & Chawngkawr

Rulngan (King Cobra) leh Chawngkawr (Monocled Cobra) hi an hminga COBRA a tel ve ve avangin rul thuhmun / inang an ni tihna a ni lo. Cobra tih hi hming satliah (common name) a ni a, Rul nghawng ti phek thei tihna mai a ni.

Rulngan leh Chawngkawr hi an inan teuhna ber chu Elapids ve ve an ni. Elapids chu Rul tur nei, an ka (mouth) hmalama ngho inthlep thei lo (fixed fangs) nei tihna a ni.

Entirna:
Mihring leh Zawng lian (Gorilla) hi Primates kan nih ve ve avangin thil thuhmun / inang tihna a ni lo. Primates chu ‘kut leh ke zungtang nei a, thluak lian tak nei’ tihna mai a ni. Mihring leh Gorilla kan in an teuhna ber chu Homonids ve ve kan ni. Homonids chu Primates mei (tail) nei lo tihna a ni.

Common Name hi chu Ramsa thliar hranna atana hman chi a ni lo. Ramsa thliar hranna atana hman zawk chu an scientific name / Binomial name a ni.
Rulngan hi a Binomial name chu ‘Ophiophagus hannah’ a ni a,
Chawngkawr hi a Binomial name chu ‘Naja kaouthia’ a ni daih thung.
Mihring Binomial name chu ‘Homo Sapiens’ a ni a,
Gorilla Binomial name chu ‘Gorilla gorilla’ a ni daih thung. Chuvangin, ‘King Cobra (Ophiophagus hannah) hi Chawngkawr (Naja kaouthia) a ni’ tih chu Zawng lian pui (Gorilla) ka ni’ tihna ang vel a ni.

Pic 1. Chawngkawr
Pic 2. Rulngan

VL Hrima
Zoram Rul Chanchin
Facebook Group

King Cobra Hi Engati Nge Rulngan Kan Tih

Mizo upate hian Rulngan an sawi dan hi a inanglo nasa khawp mai a, an sawi dan tlangpui inang lai atang hian Rulngan hi eng rul chiah nge a lo nih tih bihchiang teh ang.

1. Rulngan chu rul dum lian tak a ni a, a che rangin a tleng chak hle.
2. Rulngan chuan tur hlauhawm tak a nei a, a chuk a na hle.
3. Rulngan pui chuan bu a chhep a, a tui a awp thin (Thenkhat chuan a pa in a bu hi a venpui thin niin an sawi)
4. Rulngan chu a hram / kak / kar thin.
5. Rulngan chuan fep a nei.

Hemi atanga chhutin, Mizorama hetiang rul ni thei awm leh an nih theihna leh nih theihlohna point thlir ang aw:

I. Ratsnake chi hnih (Ptyas mucosa leh Ptyas korros):
- Rul dum lian tak, tleng chak tak anga sawi theih an ni ve ve. Amaherawhchu, tur hlauhawm an nei lo ve ve a, an tui an awp ve ngai lo.

II. Monocled Cobra (Naja Kouthia):
- Rul dum lian tak anga sawi theih an ni a, tur hlauhawm tak an nei bawk. Amaherawhchu, bu chhepin an tui an awp ve ngai lo va, an che rang hranpa lo bawk.

III. Black Krait (Bungarus Niger):
- Rul dum tle zak mai, tur hlauhawm tak nei an ni. Amaherawhchu, rul lian tak anga sawi theih an ni lo a, an che rang em em lo. Bu chhepin an tui an awp ngai ve lo.

IV. King Cobra (Ophiophagus hannah):
- Rul dum lian tak leh tur hlauhawm tak nei an ni a, an che rang hle. Bu chhepin chutah chuan an tui a, chu an tui chu thla 3 chhung teh meuh an awp / veng thin (A pain a ven pui thin erawh hriat a ni lo). Hetia an tui an awp / ven chhung hian chaw an ei loh avangin rul dang ang lo takin an cher nasa thei hle a, an pang sirah vun chuang (fep anga sawi theih) a awm thin.

Rul ho hi ring taka hram turin vocal cord/ vocal box an neih loh avangin Mizo upa ten rulngan kak/ kar an sawi thin hi thu belhchian dawl vak lo niin a lang. King Cobra hi rulho zinga vocal cord nei tha (well developed) ber an ni a, rul dang aiin an su ring bik hle.

Kan Mizo thu ziakmi hmasa te khan Rulngan hi Viper chikhat angin an letling (translate) thin. Amaherawhchu, Viper ho hi rul che muang leh tawi turh mai an nih thin avangin Rulngan ni theiin a lang lo. Tin, Viper dum hi Mizoram leh a chhehvelah a awm lo hrim hrim bawk. Chuvangin, he thu hi belhchian dawl lo niin a lang.

A tawp berah chuan Rulngan hming put chhan hi sawi dan chi hnih a awm:
1) Rulngan-ah chuan a vang tan zawngin a rang thluah a, chu chu a ngan (ngun) an tih chu a ni.
2) Rulngan Lu-ah chuan Ngan (Zu bel chi khat), thuka a in chhuang lai ang tak hi a awm.

Hemi point pahnih hi King Cobra-ah hian a awm ve ve.

Heng point hrang hrang en hian Rulngan hi King Cobra bak ni theiin a lang lo.

Intawnlehna Lungchhiat Thlak

North Korea rama Diamond Mountain (Mount Kumgang) -ah chuan vur a tla in thli a thaw vuk vuk a, Mountain Resort lam pan chuan boruak hrehawm pawh pawisa thei lovin South Korean putar leh pitar 80 chuangte chu Bus in an tlan zel a, tun atanga reiloteah hian kum 60 chuang zet an chanchin takngial pawh an hriat tawh loh an thisen zawmpui an chhungte chu a vawikhatna atan hmaichhanah an tawng dawn ani. North Korean Pitar leh Putar 180 chuangte chuan Resort-ah chuan nghakhleh takin anlo nghak ve mek bawk a.

Kum 1950-1953 a Korean War a thlen khan mi tamtak an thi a, Korea ram chu South leh North-ah thendarh ani a, mi tamtak chu tihluihna nen an hmangaih an chhungte lak atangin lak hranin an awm bwk ani. Vawi tamtak an thulh hnuah Ni 20-25 feb 2014 chhung khan South leh North korea ram ami thlanchuah bikte chu intawhkhawmna (Reunion) neih phalsak anni a, Pitar leh Putar tamtakte chuan kum 60 chuangzet hmel an inhmuh tawh loh hnuah an fanu/fapa, unaupa/unaunu, tunu/tupa te chu a vawikhatna atan hmaichhanah an tawng leh a, mittui tamtak aluang anih kha.

North korea ram hian Telephone Connection a siamloh avangin chanchin inhriatpawh chu thil theihloh tluk ani a, Sporadic Official Reunion-ah lo chuan an tan in hmuhna hun a awmlo ani tawp mai. Kum 2000-a South Korea in Reunion a awm theih beisei vanga Computerized Lottery System a siam ah khan S-Korean 130,000 zet te chuan hming an ziaklut a, vanduaithlak tak maiin mi 60000 te chuan he Ni (Reunion Day) hi an nghakchhuak ve hman talo ani, la dam ve pawh nise thlanchhuah bik zingah hian an telve kher ang em? Mi 82 chauh thlanchhuah an nisi a. Chuti khawpa inthlahlelh leh inngai si chu tinge an chenho mai loh? Ava Mak Leh Zel em!

North Korea rama chengte tan chuan South Korea-a an chhungte tlawh turin sawrkar hnen atangin phalna lak buai angai lova, phal ani lova, phalna dan pawh a awm heklo. South Korea-a chengte tan pawh North Korea-a an chhungte kan tura sawrkar hnena ngen pawhin awmzia a neilo. Communist sawrkar rothap leh rorelna rawva tak lekkawh mektu North-korea hian an rama cheng, an ram mi leh sa te hi khawvel mihring dangte lak atangin lak hran a tum ani ber mai si a. A ruka North korea ram chhuahsan tum chu thihna ani satliah lova, chhungkua thlenga mang thak theihna thil ani a, North korea sawrkar lakah chuan tlanbo duhna rilru ringawt pawh thihpui theihna tham sual a tling ani. Ro an rel dan hi a MAK nge a RAPTHLAK zawk?

Kum 60 chuang zet nghakhlelh taka an lo thlir ve fan fan thin Intawhkhawmna Ni ropui tak mai chu reilote atan chauh ani a, sipai venhimna khauh tak hnuaiah chuan insum lo leh inthlahrung hauh lovin an tap chuah chuah a… insum angai lova, inthlahrun angai heklo. Tiamchin neia an intawhkhawmna hi chatuan atana an inhmuh tawpna tur ani ang tih hi an ring ngam lova, intawn leh pawh an beisei ngam chuang heklo, mittui nen an hmangaihte chu an thlirliam a.

PS:
(Pic 1) Diamond Mountain vur tla hnuaiah South Korean Pitar/Putar te chu resort lam panin an tlan zel a...
(Pic 2) South Korean Putar pakhat chuan a kalsan tur a unaupa chu a tawp nan a Bye Bye a, an intawn leh a rin tawh loh vang nge a unaupa ve thung chuan a mittui a hru mawlh mawlh a...

A VA MAK EM (Facebook Group)

Mizo Hnam Leh Tawngte

Mizote hian hun eng emaw ti atang khan tuna kan tawng hman lai Lusei tawng hi Mizo tawng kan ti ta ber a. Avang nia lang chu a tawng hmangtute hi Mizo kan intih vang a ni. Hei hian dikna chu a nei ve thova a sual teh chiam lo. Amaherawh chu, ngun deuh taka a bul kan chhut chian chuan Mizo tawng kan tih mai hian nih chiah lohna a nei. Tuna kan tawng hman lai Mizo tawng kan tih tak mai hi tute tawng nge ni a, a tawng neitu ber hi kan mizo hnam zingah hian tute nge an nih? I han chhut chiang teh reng ang u.

Tun hma hun rei tak A.D. 1500 hma lam te kha chu sawi loh; kan pi pute Run leh tiau inkara an lo awm lai pawh khan Mizo inti an awm ngai reng reng lo. Tunlaia Mizo inti tate hi hnam hrang hrang leh tawng hrang hrang kan lo ni a. A.D. 1800 hnulam khan rorelna hmunkhatah kan lo infinkhawm ta burh mai a, A.D. 1700 hma lam te kha chuan hnamtin mai hi a chi a chiin kan awm khawm theuh va, mahni chi theuhin a hlirin khaw hrang theuhin kan awm tawh thin a, chunghote chu tuna Mizoram leh a chheh vela awm tate hi kan ni ber a. Tuna Mizoram chhunga awm Mizo inti tate hi Lusei hnam leh hnamdang tawng chu a ral ta tial tial a ni. He Lusei tawng, Lusei Hills chhunga rorelna tawng lo ni ta, Mizo tawng kan tih zui zel tak hi, kan Mizo hnam zinga tu hnam ber nge tia kan han chhuichian chuan Mizo History ziaktute chuan Mizo chanchin an ziak apiangin Duhlian emaw Lusei hnam bulpui leh ziktluak ber, Lusei thlah ziding kal zel HUALNGO tawng a ni an ti zel. Hualngo leh a thuhruai hote chu Kabaw phai leh Kalay phai chhuahsanin tlangram an lo kai chho ve ta a ni.
Rev. Vanchhunga'n 1954-a Lusei History a ziak phek khatna thuhmahruaiah chuan, "Lusei tawng hmangtute hian engtik atangin nge an lo hman tih hriat phak a ni tawh lova, Kabaw phaia kan chen lai hian an hmang tawh ngei ang," a ti a. Lusei chi dik takte chuan an hnam hi Mizo an inti ngai lo. An tawng chu mitinin Mizo tawng kan tih chu a ni ta si a. 1927 kum khan Mandalay leh Homalin khuaah te ka kal a, Lusei chanchin China upa leh Kawl upate kawmin ka zawt thin a, Lusei chu ka hria a alawm an mipate chuan hnunglamah sam an zial thin tiin Homalin Shan upate chuan an sawi. 1925 kum khan Halkha Lalho upa deuhte leh Falam biala Tlaisun Lal leh Zahau Lalho pawh ka kawm bawk a, Lusei chanchin an hriat phak tawkte chu fel takin min hrilh bawk a. Fan-ai pawi thenkhatin 1898 kum vel khan Lusei Hills chhungah an hnam tawng kalsanin Lusei tawng an tawm tih kan hmu. Tin, Lusei Hnam, Hualngo leh an thuihhruaihote Kabaw phai leh Seipui hmun inkarah hian hun engtianga rei nge an hman tih pawh hi hriat chian theih tawh loh a ni a. Tin, Sailo thlahtu Paihte Ngalna khan Seipui-a Luseiho - Hualngo leh Hualhang hnam awmte an fin hma khan eng chena rei nge Lusei tawng an lo hmanho tih pawh hriat chian theih a ni lo bawk. A.D. 1550 vel atangin Zahmuaka thlah Sailo hnam, Hnam sarih hote khan Lusei sakhua leh Lusei tawng hi an tawm ta a. Lusei Hills, tuna Mizoram chhungah hian heng awze hnam hlawm lian tak tak : Hmar hnahthlak hote, Ralte, Kawlni, Chawngthu hnam hote leh Pawih hnahthlak hote chuan mahni tawng kalsanin Lusei tawng chu an lo tawm ve leh a ni.
Chutichuan Mizote chu Lusei tawngin kan tawng ta ber a, kan Mizopui hnam thenkhatte erawh chuan an mahni tawng an la hmang nual bawk a, hei pawh hi a la kiang ve zel ang. Anniho zingah chuan tawng chi nawi tak tak a la tam rih a. Mizoram zau tak maiah hnam hrang hrang leh tawng hrang hrangte tawng pakhata mi lo siamtu leh min lo hruaikhawmtu pawh hi kan Missionary sap hmasa berte kha an ni a, an chungah lawmthu sawi tur nasa tak kan ba a ni. Pathian remruatah pawh a ngaih theih bawk. Kan Missionary sapte chuan Lusei tawng chauhin lehkha min lo siamsak a, Pathian lehkhabu min siamsak bawk. Lehkha min zirtir a, sawrkar milian biakna tawng pawimawh ber a ni a, a nihlawhthlakzia hi kan hre phak lo mah mah zawk a ni. Kan Unau Chin State-a chengte chuan tunah pawh a ram pumpuia hman tur tlang tawng an la nei thei rih lo. Chuvangin , inthurualna leh inpumkhatna chi hrang hrang ah harsatna tam tak an nei thin a, thurualna leh inpumkhatna kawnga daltu lian ber chu tawng ber hi a ni.

Kan tawng ber a inan loh chuan thuruk pawh kan sawipui ngam lo. Keini Mizo intihote hian hetianga tawng chikhat kan lo nei thei ta hi Pathian malsawmna ropui tak kan dawn a ni. Tin, Zirna lamah pawh min tichaktu leh min kaihruaitu tha tak a ni bawk. Mizo hnam zinga mahni tawng kalsana Lusei tawng lo tawm hmasa bertu chu Ngalna a ni a, Mizovin Paihte kan tih ve mai, Thaute hnam a ni a, tunlaia Sihzin emaw Sihzang hnam lo ni ta a ni. Ngalna chuan fapa sal sarih a nei a, chu mite unau sal sarih chu Sailo hnam sarih lo ni ta te hi an ni..
Tin, AD 1600 hnulam atang kha chuan Lusei hote chuan Seipui hmun atangin Pathianin a pek an ram tur Lusei Hills tuna Mizoram lo ni ta hi an lut tan a. Kum 354 lai Lusei ram lo ni tawh chu AD 1954 atangin Mizoram tia thlak a lo ni ta a ni. Chuvangin, Lusei tawng pawh chu Mizo tawng kan ti ta zel a ni. Lusei hote chu Run Lui leh Tiau Lui inkarah hian kum 400 vel an cheng a, he kum 400 chhung hian Lusei hnam zingah Lalna an kengkawh a. Hlamlira atanga Hualngoa hi a thang sarihna chauh a ni a. AD 1350-1750 thleng thlahte hi nasa takin an ropui a, AD 1750-1954 thlengin Lusei Hills chhungah Zahmuaka thlah Sailo ho hi an ropui thung. Lusei tawng, Mizo tawnga lo chang ta pawh thuk tual tualin zau tual tual rawh se.
Lusei Dialect : Lusei tawng chu Run Lui leh Tiau Lui inkara an lo chen lai hian kum za tam tak an lo hman tawh a ni. Chutih hun laia an khawpui ber chu Seipui khur an tih hi a ni. Adawtah chuan Sanzawl khua te, Lusei-tlang/khua te an ni. Mizo ho chu Lusei tawng hmang kan nih avangin Mizo Vernacular chu Lusei Vernacularti ta zawk ila, a dik zawk ang. Hnam dangin min koh dik lohna Lushai ti pawh hi Lusei ti ila a dik zawk bawk a. Tin, Mizo tawng chu zirna sang ber University-ah te pawh Syllabus-ah lak luh a pawimawh dawn a nih chu. Tunlai Mizo intihoten mizo sakhua kan sawi changin Lusei tawng chu Mizo tawng kan tih ang hian hmanlai Lusei sakhua chu Mizo sakhuaah kan dah deuh bik tawh a ni. Mizo zingah hian hnam hlawm lian tak tak te kan awm hlawm a. Mahni hnam tawng nei theuh kan ni a. Entirnan : Ralte, Hmar, Paihte, Pawih ... chi hrang hrang tawngte kan nei hlawm a ni.
AD 1373 kum vel atanga vawiin ni thlenga la awm reng Seipui khuaah chuan Lusei tawng hmangtute chu an la cheng reng tho a ni. Lusei hnam zingah chuan Hualngova thlahte hi an ropui ber a, Khua leh tui pawh an ngah ber a, Lal rei ber pawh an ni. Vai len hnu British lo len chinah pawh India ram chhung leh Burma ram chhungah ramri nei thei chin khaw 50 lai an awm a. 1954 Lal tlawm thleng khan heng khaw 50 te hian zangnadawmna pawh an dawng vek a ni. Tin, kan Mizo hnam zingah chuan Zahmuaka thlah Sailo hnam hian thlangtlak hnu Lusei Hills, tuna Mizoram chhungah khua leh tui an ngah ber a, Lal tlawm thleng khan khaw 150 an nei. Sailo ho chu Lusei chi thlah an ni ve lova, Lusei tawng tawm hmasa bertu an ni zawk. Mahse, Lalna lamah chuan Mizo hnam zingah belrawhmual nei tam ber an ni.

Hranglianbuaia

Thu lakna hnar:
Dahrawka
Durtlang Lal (Ex. Chief)
1984 April. Zoram MZP Seminar Paper Special Issue
Sources:- Hriatzauna (Facebook Group)