A hmasain ka ziah dan tlem han sawi ngaiin ka hria a. Ka Pa hian a thil sawite hi kan Naupan avangin kan hriat dante a indawt dan kan hre chiang lova a inluhthelh nuaiin ka ring a, ka Pa damlaia ka la Naupan vang a ni. Chuvangin indawt fel lo mahse ka hriat dan chu ziak țulin ka hre si a ka hriat ang angin ka han ziak mai a ni. Tin, chulovah Lehkhabute leh thil awm rei turte hi ka ziah ve ngai loh avangin ka ziak dan pawh hi a tluangtlam lo hlein ka ring a. Lower Primary pawh pass lo ka nih avangin thu ziak hi ka thiam lo em em a ni.
A hmasain kan thlahtu bul tawite han sawi i la- Ka Pa Sanga'n a sawi dan chuan, Kan thlahtu chu Hnahhrila a ti a, ka Pa Pa hi Ngura ani. Hmar Tlangte-ah pawh Katchawi kan ni a, kan Pu Hnahhrila leh ka Pu Ngura inkarah hian chhuan eng zat nge awm tih kan hre lo. Ka Pa sawi dan chuan a Naupan laiin Khawkawnah an awm thu a sawi a. Chiahpui te, Zawngin te, Phaileng te, Khawruhlianah te kan awm țhin a. Champhai an lo luh dawn hian Lalzika khua Buhbanah awmin hemi kum hi 1897, Champhaia Assam Rifles lo luh rual a ni.
Tin, ka Pa hi a tunhma nun han sawi hmasa ila- ka Pa te unau hi 3 an ni a, an upat dan indawt chu- 1) Thangzathluaii 2) Thangvela 3) Sanga (LAL) a ni. Tin, an Naupan tet laiin Hripui-ah an Nu leh Pa in an thihsan a, Fahrahin an awm a, an rethei em em țhin a ni. A Pa Ngura thih pawh hian thlan anmahniin an lai a an phum niin a sawi. Thlan laitu an awm loh avangin a khua in an damlo ang a, thlan laitu an awm lo ani in ka ring. Tin, Mizorama Vai an lo len hma hian Vairamah te kal in Sihlet-ah te, Silchar-ah te a kal țhin a. Sihleta Muslim ho pathian biak in kawta an Sangha khawi thute a sawi țhin a. Chu Dil chu tun thleng khuan a la awm a ni. Haflong rel kawng tura tlang an verhnaah te khuan a tel ve a, a ma sawi dan chuan an leiverh a chim țhin a, mi tam tak an thih țhin avangin leivung Kho khat ruhin Rs. 1-0-0 an hlawh zel a, leivung an va lak apiangin a pawnah hlawh petu an lo awm a, Tangka thir an lo pe nghal zel a ni.
Tin, he ta a sawi thil dang chu, "Leiverhna bulah Zu zawrhna a awm a, Kani pawh zawrh phal vek a ni. Zu an in ruih deuh loh chuan lut ngam an awm lo a, Zu an inrui a an lut leh mai țhin a ni a ti. Tin vawikhat chu Silcharah khuan Mitdawivaih hi a hmu a, Serthlum chi hi a tuh a, Rawmawlin a khuh a, Tui hi a han theh a, a lo țiak a, Rawmawlin a khuh leh a, tui a theh leh a, a țhang sang zel a, a lo rah a, a hmin min eitir a. A chi kha ka hawn a kan khuaah ka sawi a, Mitdawivaih a ni tih ka hre silo a, tuman an awih lo va, Sangdawheha min ti te an awm nual a ni," a ti.
Tin Vairama a kal țhin avang hian an leileh dante a lo en ngun viau țhin a nih a rinawm, Tarmita Mizoram Bawrhsap hnena Champhaia leileh a lo dil danah hian. Thlai chin te, Leileh te, Thingpui chin te, huan siam te, In tha te leh intihthianghlim te an uar em em a. Vai zingah a lo chet rei em avangin ei leh in ah te vai ang maiin Chawhmeh siam a thiam a ni. Vailen hma khan Saizahawla chu ka Pa aiin a upa hle ani awm e. Tlangval puitling in Tlangval tleirawl hi kawp ta ila chutiang chu niin a insawi. Saizahawla ho hian Tuibuak an kap a, Paite ti mai i la Sukte te pawh an ti awm e, 250 lai an ni a, rei fe an inkah hnuah Tuibuak chu an va la ta a. Sazuk Ki țha pui pui leh Ramsa dang Lu pawh a tam ngawt mai a ti. Chutia an inkah lai chuan, "ka bula mi a lu-ah an rawn kap a, a thi hneh hle mai a ti".
Saizahawla nen hian thil tam tak an ti dun țhin a, "kan Pi leh Pu te chuan tuna Vai kan tih khu Kawrvai an ti kher țhin a, Saizahawla'n amahin Kawrvai a run a, Tuirial dungah min lo hmuak ang che a ti a, kan intiam ni a inhmu turin ka kal ta a. Tuirial dunga zan tam tak amah tawk tura ka kal hnuin kan intawk ta a. Ni tam tak Sahriak thih lova a awm chu a hram bum mai a; min lo tihțhaih lehnghal a chumi ni a Saizahawla ka hlauh zia mai chu a Palian si a, a hram bum mai a, a hmel han en in hlauhawm tak a ni. Kawrvai lu pakhat a rawn hawn a, huaisen lawmman atan tiin a khuain min lo hmuak a, Arkeziak Saizahawla nen min ban," ka Pa chuan a ti.
Tin, he thu hi Puilo khua Thullumapain, "kan naupan lai ania, a hmuahna ah pawh hian ka tel ve a, dawt a ni lo," a ti.
Vai lo lian chu an lo kap a, Saizahawla hian vai Sipoy silai keini chuan Perhpawng-lamtual kan ti a ni awm e, a țhen chuan Kaihphai an ti, Silai a la a, chu chu Vailianin an rawn la leh ta a ti. Kan Lal hnenah Vai Silai in lak kha min pe rawh u an ti țhin a, pek tum niawm takin a la a, a zut a zut a, ka Silai hi chu a țha ania aw a ti a, a dah leh mai țhin a. Kan Lal a manganga Sanga nangman Saizahawla Silai hi kan laksak thei silo a min laksak rawh tiin min ngen a. Vai lakah chuan hel tur a ni lo, midang ta pawh hi an la leh vek dawn ka ti a, ka laksak ta a.
Ka Pa chanchin han sawi hian Saizahawla hi sawi tel loh theih a ni lo a, an inkawp tlat avang hian. "Saizahawla hi a chak em em a, Hruipui kan chhat a, Thingzar lian fe a zem tlat mai a, kan pahnihin kan pawt a, kan pawt thla thei lova. 'Sanga, kiang rawh i hnawk' a ti a, amahin a han pawt a, thingzar nen a tla tawp mai a. Kan inzui chhungin he mi țum anga a chakna a tihlan ka hre lo," ka pa chuan a ti hial a ni
Heng lai Vai lo luh hian kan sawi tawh ang in ka pa chu Vairamah a lo kal tawh țhin avangin Vailianin țawng lettuah an hmang ta a. Mizovin Rahsi kan tih ang hian an hmang a. Khawchhete a Pabuanga chuan i pa leh kei hi Mizorama Rahsi hmasaber kan ni a ti. Tin, Vailian hian an țawng lettuah an hruai zel a, Buallawn khua leh Tlaikuang khua min hal tir a ti. Chumi hnu chuan Mizoramah Tarmita kha Bawrhsapin a lo awm ta a, Vai leh Mizo pawh an lo inrem tawh a. Tarmita hnenah Champhaia leileh hi a dil ta a, Tarmita chuan Champhaia leileta Headman ni turin khaw siam tura phalna a pe ta a ni. Hetih lai hian Lalzika khua Buhbana an awm lai a ni.
Champhai lut tura inpuahchahna
Ka Pa sawi danin "Lalzika hi Lalțha tak a ni a, michhiate hi hmangaih em em a, kei ngei pawh hi min hmangaih a ni" a ti. Lalzika khua atangin ka nu Lalnemi Zokhawsang a mi, Biate hnam chu nupuiah a nei a. "Chuta tang chuan Buh kan faia, kan nupa in Buhfai tukkhum tawnga phurin Champhai kan pan ta a. Assam Rifles rualin kan lut ta ani" a ti.
Tunhmaa Champhai lo awm dan tlangpui deuh chu hetiang hi a ni. Hmarho an lo awm hmasa a, Lung pawh tam tak an phun a, Zoteah phei chuan Hmarho Sikpui Lung tun thlengin a la awm. Champhaia an Lung phun dang tuna Mangkhaia Lung an tih te hi Hmarho phun a ni. An Ral thah lem te an ziak a, Chhura fa rep te an ti a. Mangkhaia hi lung lian leh tam tak phun tur a ni lo. A pa hi Mangthawnga a ni. Tuchhinah sawn a lal a, Champhaiah hian Mangkhaia a rawn indang a, khaw tlemte an nih laiin Pawi ralin an rawn man ta a ni. A mantu hi Darkawlchhuna a ni ang-
Dara sawngka lerah ka chuan a,
Min tlan duh lo ka pa Mangthawnga'n;
Kan neih rocher zawng tlangthangna e.
(Kum 1700 hma lam a ni in a lang) tiin hla a phuah a ni. Champhaiah hian Sava chikhat Mangkhaiaralveng an ti a, a hming a lar hle mai. Zanah a muhil ve ngai lo a ni ang, ral a hmuh in emaw eng emaw a hmuh in a hram tuar tuar țhin. He Sava a hram hian Mangkhaia'n ral an lo kal a ni tih a hre țhin a, chu chu Mangkhaiaralveng an tih phah ta a ni. Heng lo pawh hi Sava chi tam tak a awm- Kanghlai te, Ngawihup te, Tuiva-ar chi tam tak a awm a, Ramsa leh Sakei an tam em em a ni.
Hemi hnu hian Vanhnuailiana a lo Lal leh a, Ruantlangah kum 1869-1872 vel lalin kum 3 vel an awm a ni. Vanhnuailiana khan thlang a tla ta a, Champhai hi ram ruak a ni ta a, Sailo lal tumahin an ram atan an nei ngam lo. Kanghlai leh Ngawihup hram mak tak tak zanah a tam țhin avangin Ramhuaiah an puh a, tuman luah ngam lovin ram ruakin a awm ta a ni. Champhai zawl hi Pumphir deuh vekin a khat a, kal harsa tak a ni.
Kum 1897 Sipoy ruala ka pa a han luh chuan Sipai mai lo chu tumah an awm lo. "He ta Assam Rifles Subedar hi a hming tak ka hre lo, mahse mizovin Awsina an ti a, chumi bukte chu zar zawmin ka awm ve a, mahse a kang ta a, Sesih tlangah khuan ka insawn a. Sesih tlang ațangin kum 1898 ah Hmunhmelțha-ah ka insuan leh a. Tin, kan buh phurh kha kan eizo mai si a, tuna Paite khua Mualnuam leh Ngawsinah te Vaimim kan phur țhin. Kum hnihna (1901) tawp lamah khua tlemte kan nei ve ta a, he ta țhenawm kan neih hma hian Chhawlbukah kan awm a. I nu hi thiin a hawrh a, Sakeiin min vel ve reng mai si a, i nu in, 'Hawh Sanga kan khuaah khan i kir leh mai ang, kan lalte kha an țha si a, hetah chuan tuma hmuh lovin kan thi mai dawn alawm,' a ti a. Kei pawh chuan zanah chuan kir leh mai chu a țha in ka ring a, 'khua a lo var a nga kan kir leh dawn nia,' ka ti a. A tuk khua chu a lo var a, Sakei kha a awm ta lo a, i nu thiin a hawrh pawh kha a reh leh ta a, kan hel leh ta a, chuta tanga rei vak lovah chuan țhenawm tur kan nei ta a ni," ka pa chuan a ti. Tichuan midang pawhin leileh chu an duh ve a, Tarmita'n a pe zel a; Butpawla'n min dawt a, a hnuah chuan Satinvela, Savawma, Hlawnchina, Thangțhiaua, Chengaia te ho an lo awm ve ta a. Champhaiah chuan leilet siam kan tam a, Tuna khaw hming - Zote, Ruantlang, Chhungte, Chawnchhim te hi Hmar lo awm hmasa te hnam hming ang khan an khaw hmingte a lo awm ta a ni.
Kum 1898-ah Hmunhmelțha-ah a insawn phei a, chuta țang chuan leileh hi a țan nghal a. Bawrhsapin Bawngpa a pe a, chung Bawng hmingte chu hengte hi an ni-
1. Dumkikuala
2. Punga
3. Pawla
4. Dumnakranga
5. Tumpanga
6. Sairawmunga
7. Vartea
8. Varpuia
9. Kuara
10. Lalea. An vaiin 10 an ni.
Heng Bawng chhawra leileh zirtir tur hian Midum pe bawk. Tin, Champhaia an Buh chin turin Manipur buh leh Ralleng buh a dil a, a pe bawk. Tin, Alu chi a dil leh a, a pe leh a. In țha sak nan Thingzaina Ara pahnih a dil chu a pe bawk a, Silai nen. Tin, Champhai leilet chawmtu atan tuilak te an siamsak a, tuna Keilungliaha Manding tui lak an tih hi Sipoy hovin lunghalna nena an laihsak a ni. Hetah hian ka pa chuan, "Rs 150 leh Vawkpa sum 5 ka pe ve," a ti. Tin, hei lo hi, "Manding Sap a lo kalin Dalim thei a ei a, a chi chu kan tuh a, thei kan nei ve ta a, chu chu tun thlenga Manding thei kan tih tak hi a ni," a ti.
Kan thu kalsan takah khan han kir leh hlek i la, ka pa Naupan lai hian an inkhualtelem na ah te hian, "Lal ka nih hun chuan hetiang hian khua ka siam ang ka ti a, lung te ka tlar a, kawtthler leh Zawlbuk tur te, Lal in(a ma in tur) te ka siam țhin a. Tlangval sual deuh te chuan min tihchhiatsak țhin a, Tlangval țha deuh te chuan, 'engah nge in tihchhiatsak kher Naupang an inkhualtelem mai mai a ni a, tihchhiat kher tur em ni,' ti tawk te an awm a, an inhnial luai luai țhin," a ti. Tin, Sipai chinchang hre ve tur chuan Sipai bel nawtah pawh rei lo deuh chu a țanga, tin, Mizoțawng chhiar thei tur chuan School pawh a kal. Ka Ni Thangzathluaii sawi dan chuan, "School ka kal dawn a ti țhin a, i thatchhiat vang mai mai a ni kan ti țhin," a ti.
Tin, Hmunhmelțhaa khua ang deuh a mi an lo awm hnu chuan Kalkawng dung kawngpui chu a diak loh nan Rawra an chhu vak a, chu chu keipawhin ka hmu ve hman a ni. Khawtlang tihthianghlim hi a uar em em a, kumtin khawlai phiatfai tur leh dai vel samfai turin hnatlang a ko a, a khuain an hnatlang țhin. Tin, Hmunphiattu a la a, chu chuan nitin a phiat țhin a; a hlawh atan Buh an khawn țhin, mirethei deuh te a phiahtir țhin. Tin, nitin deuhthawin khawlai a fang chhuak vek zel a, khawlai bawlhhlawh leh inhnuai bawlhhlawh chu a phiahfaisak mai a, an hmunphiahna tur chhepchher hmunphiah a siamsak a, tumah khawlai tibawlhhlawh ngam an awm ngai lo. Ka Pa chu a Chal a bawk avangin Sangchalbawka an ti mai țhin a, a lar phah mah mah zawk a, "Sangchalbawka'n a rawn hmuh hma in khawlai phiatfai ru," tiin an fa te an tir țhin a, a lo rei deuh chuan ngaiah kan neih a, kan intifai țhin.
Tin, ka Pa in a ngaih pawimawh em em pakhat chu Kalkawng hi a ni. Nakinah Tawlailir leh Motor te a lo kal hun atan tiin Champhai feh kawng leh khawlai kawng chu Motor kal theihna a laih vek a ni. Chu chu hmu ve hman lovin kum 1944 khan a khua leh tui te kalsanin a rawng a lo bawl țhin a Lalpa hnenah a kal ta. A chaklai hian khawtlang enkawl leh Pathian thusawia vak reng reng a ni. Bible milem lian pui pui zial hi a pu a, Pathian thusawi hi a hna pakhat a ni a; zing dar 8 atanga dar 10 vel thlengin Thingpui huan hnai leh Anțam huan a siam țhin a, a bak chu khawlai len nan a hmang țhin. Mirethei leh rethei lote In pawh angkhat vekin a leng vek a, Naupiang an awmin a hriat veleh a remchang hmasaah an hming sa turin a kal țhin. A khua te hian an nel em em a, tumah huat bik a nei ngai lo a, hmeithaite leh miretheite țanpui turin Phungbawm a sawmsak a, leileh lai mahnia puitlin thei lo te chu an thawhpui țhin. Miretheite leh Chhangchhiate hi, "In fate an lo seilian anga mi awh in la ni ang, lungngai reng reng suh u," tiin a thlamuan thin a. Hun a lo kal zel a, tunah chuan miretheite kha an lo seilian a, mi awh tham tlingin an in leh lo a lo puitling a, an lo dingchhuak ta a ni. Hmunhmelțha khua hian hnathawh leh themthiamna lam an uar ta reng a ni.
Khawchhunga mi zawng zawngin huan nghet, leilet leh In țha nei vek turin a fuih țhin. An thlai chin hmasak pawl a langsar chu Thingpui ani. Tin, Rua leh Mau hi a awm ve lo a, an phun nasa hle. Ram kal ngai lovin Rua leh Mau chu huanah a tam ta hle mai a ni.
Tin, he khua a lo lut hmasa pawlte chu; Zuna, Aițhuama, Tea, Tuahhranga, Roeka, Patea, Khamtea, Pu Chala, Pu Chhunga, Hranglalthanga, Chhunga, Zingruma, Tekrawia, Suakdaia, Chal-eka, Doliana, Kaiphunga, Famthangi, Khualluti, Chawiveli, Aihleia, Tuvea, Liansata, Chaldailova, Pahauva, Vainanga, Thangleta, Haukaia, Lianluta, Phira, Tlanghauha, Neihsela, Zuanhleiha, Chawnga, Kungbawnga, Panghinga, Pu Chhinga, Laipuia, Khuangthulha, Bangi(Tirhkoh), Thinghnuaia, Sanga(Lianlunga Pa), Chala(Saikhuma Pa), Chhuanhranga, Darkhawtawpa.
SANGA HMUNHMELȚHA LAL
Pian kum :- 1875
Thih ni :- 7.4.1944
Rorel chhung :- Kum 48
LALNEMI (SANGA NUPUI)
Pian kum :- 1885
Thih ni :- 23.4.1935
Rorel chhung :- Kum 37
SANGA FA TE
1. Phaikhawrenga
2. Ruala
3. Vana
4. Hmawngkungi
5. Chintini
6. Hrilchunga
7. Sailova
8. Lalpana
9. Lalphuti
